Vào ngày 24.3, một bản dự thảo của thỏa thuận, bị rò rỉ trên phương tiện truyền thông xã hội, đã ngay lập tức gây ra một cơn bão chính trị. Nhiều lời kêu gọi đến từ các khu vực trong nước và quốc tế, yêu cầu chính phủ Quần đảo Solomon, đứng đầu là Thủ tướng Manasseh Sogavare, rút lui khỏi thỏa thuận. Đáp lại, Thủ tướng Manasseh Sogavare quyết liệt bác bỏ mọi lời chỉ trích và vào ngày 31.3, Trung Quốc và Quần đảo Solomon đã chính thức hóa Thỏa thuận. Thỏa thuận an ninh mới được dự đoán sẽ có những tác động sâu rộng đối với tình hình trong nước của Solomon và địa chính trị khu vực, trong bối cảnh cạnh tranh giữa một bên là Trung Quốc với một bên là Hoa Kỳ, Australia và các đồng minh khác, có thể dẫn đến những căng thẳng trong nước lâu dài và khiến an ninh ngày càng bấp bênh.
Hiệp ước an ninh bí mật
Thỏa thuận được đưa ra chỉ 4 tháng sau khi lực lượng gìn giữ hòa bình từ Australia, New Zealand, Fiji và Papua New Guinea một lần nữa đến hỗ trợ Quần đảo Solomon vào cuối tháng 11.2021 theo yêu cầu khẩn cấp của Thủ tướng Sogavare. Những ngày trước đó, đã nổ ra một loạt cuộc biểu tình bạo loạn của người dân đảo Malaita ở thủ đô Honiara, để phản đối ảnh hưởng của Trung Quốc tại Solomon, khiến ít nhất 3 người thiệt mạng. Người biểu tình tấn công dinh thự của Thủ tướng Solomon, đốt phá khu người Hoa ở thủ đô. Trước đó, vào tháng 9.2019, Chính quyền của Thủ tướng Sogavare đã bất ngờ ủng hộ lập trước một nước Trung Quốc.
Không rõ chính xác những gì Quần đảo Solomon và Trung Quốc đã đồng ý, vì phiên bản cuối cùng của hiệp ước đã được giữ bí mật, nhưng những bình luận gần đây của ông Sogavare về thỏa thuận bảo mật và tốc độ mà nó được chính thức hóa, cho thấy rằng phiên bản in cuối cùng rất gần với bản dự thảo bị rò rỉ. Tài liệu là một bản thỏa thuận 6 điều chứa đầy những điều khoản và quyền hạn được xác định rõ ràng cho phép Bắc Kinh hiện diện một cách mạnh mẽ ở quần đảo Solomon. Thỏa thuận cho phép các hoạt động tình báo và quân sự quy mô lớn và đa dạng của Trung Quốc; đặc biệt, nó cho phép Trung Quốc thông qua việc triển khai “cảnh sát, cảnh sát vũ trang, quân nhân và các lực lượng vũ trang và thực thi pháp luật khác” nhằm “hỗ trợ duy trì trật tự xã hội, bảo vệ cuộc sống và tài sản của người dân”. Ngoài ra, văn bản còn cho phép tàu Trung Quốc đến Solomon, cũng như bổ sung hậu cần tại đây. Bắc Kinh sẽ được Solomon cung cấp “mọi cơ sở cần thiết”. Hai bên cùng cam kết không thông báo thỏa thuận hợp tác cho bất cứ bên thứ ba nào, văn bản cho biết.
Australia, đối tác an ninh truyền thống của Solomon và từng gửi cảnh sát giúp đỡ nước này đối phó với bạo loạn tháng 11.2021, nhanh chóng phản ứng trước thỏa thuận giữa Solomon và Trung Quốc. “Chúng tôi quan ngại trước mọi hành động gây mất ổn định khu vực”, Bộ Ngoại giao Australia ra thông cáo. “Các nước thành viên gia đình Thái Bình Dương cần phản ứng trước các sự việc ảnh hưởng tới an ninh khu vực”.
Đốm lửa mâu thuẫn
Một trong những điểm gây quan ngại là việc thỏa thuận cung cấp “quyền miễn trừ về pháp lý và tư pháp” cho tất cả nhân viên Trung Quốc. Học giả Transform Aqorau của Quần đảo Solomon coi đây là một trong những khía cạnh rắc rối nhất của thỏa thuận, viết rằng “thật mỉa mai khi một thủ tướng luôn đề cao những phẩm chất của chủ quyền quốc gia nên đồng ý từ bỏ một chức năng chủ quyền cơ bản – bảo vệ sinh mạng và tài sản – cho một thế lực nước ngoài”.
Lịch sử của Quần đảo Solomon, từng xảy ra rất nhiều cuộc bạo loạn dân sự, có thể kích hoạt các cuộc khởi động của Trung Quốc trên đất Solomon. Kịch bản này càng có nhiều khả năng xảy ra do tình trạng khó khăn tài chính của quốc gia, trở nên tồi tệ hơn bởi cuộc bạo loạn năm 2021 và sự xuất hiện tàn khốc của Covid-19. Bên cạnh đó, nhiều bất đồng nội bộ đã nổ ra do thỏa thuận với Trung Quốc. Chính phủ của Thủ tướng Sogavare đã đưa ra một số cảnh báo nghiêm khắc đáng chú ý đối với những người chống đối trong những ngày qua. Vào ngày 4.4, ông Sogavare đã phủ nhận các báo cáo cho rằng thỏa thuận an ninh có nguy cơ chia rẽ Lực lượng Cảnh sát Quần đảo Hoàng gia Solomon (RSIPF). Đây là những diễn biến rất đáng lo ngại trong bối cảnh các thể chế dân chủ của Quần đảo Solomon còn mong manh, đặc biệt là khi cuộc bầu cử sắp diễn ra vào năm 2023.
Với tất cả những áp lực này, không khó để lường trước một kịch bản tiềm năng có thể xảy ra xung đột giữa các lực lượng ủy nhiệm của Trung Quốc với Mỹ và các đồng minh của họ – với hậu quả tàn khốc – tại Quần đảo Solomon.
Làm tăng tốc cuộc đua ảnh hưởng ở khu vực
Nhưng còn những tác động đối với an ninh trong khu vực và rộng lớn hơn là Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương? Lễ kỷ niệm 80 năm Trận chiến Guadalcanal tháng 9.1942, trận chiến tàn khốc giữa quân đội Hoa Kỳ và Nhật Bản, cướp đi sinh mạng của nhiều người dân trên quần đảo Solomon, là một lời nhắc nhở sâu sắc về tầm quan trọng chiến lược lâu dài của quần đảo Solomon. Điều này đặc biệt có ý nghĩa đối với Australia, quốc gia nằm cách đó chỉ hơn 3.200km. Quần đảo Solomon trải dài trên các tuyến đường biển và thông tin liên lạc quan trọng của Australia.
Quần đảo Solomon cũng có tầm quan trọng chiến lược cao nhất đối với các nước láng giềng gần Papua New Guinea, cũng như Fiji và New Zealand. New Zealand đã ký một “thỏa thuận đối tác” với Fiji vào ngày 29.3, sau những tiết lộ về sự tồn tại của thỏa thuận an ninh Quần đảo Solomon – Trung Quốc, và điều này theo sau một đợt nâng cấp lớn về hợp tác quốc phòng giữa Fiji và Australia vào giữa tháng 3.2022.
Dư luận đã bị chia rẽ mạnh mẽ về việc liệu Trung Quốc có sử dụng thỏa thuận an ninh để xây dựng căn cứ quân sự ở quần đảo Solomon hay không. Thủ tướng Sogavare khẳng định Trung Quốc sẽ không xây dựng bất kỳ căn cứ quân sự nào để bành trướng sức mạnh của mình ra phía Tây Nam Thái Bình Dương. Ông Sogavare cũng cố gắng trấn an bằng cách khẳng định: “Australia vẫn là đối tác mà chúng tôi lựa chọn, và chúng tôi sẽ không làm bất cứ điều gì phá hoại an ninh quốc gia của Australia”, nhưng lời khẳng định đó không đủ làm yên lòng quốc gia láng giềng.
Học giả về Quần đảo Solomon, Tarcisius Kabutaulaka cũng lập luận rằng: “Trung Quốc không có khả năng xây dựng căn cứ hải quân ở Quần đảo Solomon” bởi vì “các tiền đồn quân sự nước ngoài không phải là cách Bắc Kinh hoạt động”. Ông lập luận thêm rằng không giống như Mỹ, quốc gia có 750 căn cứ ở 80 quốc gia, Trung Quốc vận hành “chỉ một căn cứ ở nước ngoài ở Djibouti thuộc vùng Sừng châu Phi”.
Nhưng quá khứ của Trung Quốc đã vươn tới Vanuatu vào năm 2018, và Papua New Guinea vào năm 2020. Và các hoạt động tại Cảng Hambantota ở Sri Lanka, Cảng Gwadar ở Pakistan, căn cứ Hải quân Ream ở Campuchia, và bây giờ là Quần đảo Solomon, khi được kết nối với nhau sẽ kể một câu chuyện khác. Việc xây dựng căn cứ quân sự của Trung Quốc khó có khả năng xảy ra trong ngắn hạn, nhưng Trung Quốc tiếp tục chơi một trò chơi chiến lược phức tạp và lâu dài.
Mặc dù một căn cứ quân sự có thể là một kịch bản lâu dài hơn, nhưng việc tiết lộ thỏa thuận Quần đảo Solomon – Trung Quốc chắc chắn sẽ tác động ngay lập tức đến các cách tiếp cận của Mỹ và đồng minh đối với Thái Bình Dương (như các thỏa thuận gần đây giữa Australia và New Zealand với Fiji). Một trường hợp điển hình là Phiên điều trần của Thượng viện Mỹ về Thỏa thuận Hiệp hội Tự do (COFA) được tổ chức vào ngày 29.3, trong đó thu thập bằng chứng từ Bộ Ngoại giao, Quốc phòng và Nội vụ về tình trạng bế tắc trong các cuộc đàm phán của chính phủ Hoa Kỳ với Cộng hòa Quần đảo Marshall, Liên bang Micronesia và Cộng hòa Palau. Đã có rất nhiều thất vọng khi các cuộc đàm phán này đã không có tiến triển đáng kể kể từ tháng 12.2020 (mặc dù các hiệp định hiện tại sẽ hết hiệu lực bắt đầu từ năm 2023. Các thượng nghị sĩ đã tìm kiếm câu trả lời về lý do tại sao các bên không đủ hành động quyết liệt để gia hạn COFA trong bối cảnh Trung Quốc đang vượt lên dẫn trước và thực hiện những bước thâm nhập quan trọng vào khu vực, như thỏa thuận Quần đảo Solomon đã nêu rõ.
Giờ đây, các chuyên gia dự đoán rằng, tốc độ và mức độ can dự của Mỹ vào các quần đảo Thái Bình Dương sẽ tăng theo cấp số nhân. Và Mỹ chắc chắn sẽ phải xem lại cách tiếp cận đối với các đồng minh khác ở các đảo ở Thái Bình Dương để ngăn chặn kịch bản này lặp lại ở khu vực. Chẳng hạn tháng 2 vừa qua, trong chuyến công du tới Fiji, Ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken tuyên bố nước này sẽ sớm mở cửa lại đại sứ quán tại Solomon sau gần 30 năm đóng cửa. Tuy vậy, điều này cho đến nay vẫn chưa diễn ra và kết quả là Trung Quốc đã hành động nhiều hơn và nhanh hơn.