Trong bài viết này, tác giả không tập trung xem xét hình phạt tử hình theo các mục đích hình sự truyền thống như trừng trị, răn đe hay phòng ngừa chung. Thay vào đó, bài viết tập trung phân tích dưới góc độ hợp tác quốc tế về dẫn độ — lĩnh vực đòi hỏi sự tương thích giữa các hệ thống pháp luật và sự tin cậy lẫn nhau giữa các quốc gia.

Trong xu thế hội nhập quốc tế sâu rộng, chính sách hình sự của mỗi quốc gia không thể tách rời các chuẩn mực phổ quát, đặc biệt trong lĩnh vực dẫn độ. Hình phạt tử hình – chế tài hình sự nghiêm khắc nhất – đang dần bị xóa bỏ hoặc không còn được áp dụng trên thực tế ở nhiều quốc gia [1], đặc biệt với các tội phạm phi bạo lực (không trực tiếp và cố ý gây ra cái chết) [2] như tham nhũng.

Xu hướng này dẫn đến những hệ quả pháp lý đáng kể, tiêu biểu là việc nhiều quốc gia từ chối dẫn độ trong trường hợp người bị yêu cầu dẫn độ có nguy cơ phải chịu án tử hình. Trong thực tiễn, điều này đã và đang gây ra không ít trở ngại cho Việt Nam khi tiến hành yêu cầu dẫn độ đối với các đối tượng phạm tội tham ô tài sản hoặc nhận hối lộ đang lẩn trốn ở nước ngoài, bởi hai tội danh này vẫn thuộc nhóm có khung hình phạt cao nhất là tử hình theo Bộ luật Hình sự hiện hành.

1. Chuẩn mực, thông lệ quốc tế và pháp luật Việt Nam về dẫn độ trong trường hợp có hình phạt tử hình

Điều 6 Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị (ICCPR - International Covenant on Civil and Political Rights) [3] mà Việt Nam gia nhập năm 1982 quy định quyền sống là quyền thiêng liêng của con người và chỉ cho phép áp dụng án tử hình trong những trường hợp nghiêm trọng nhất. Dù không cấm tuyệt đối án tử hình, công ước này đặt ra các điều kiện nghiêm ngặt, đồng thời khuyến khích các quốc gia tiến tới bãi bỏ hình phạt này.

Trong thực tiễn áp dụng, Ủy ban Nhân quyền (HRC - Human Rights Committee) – cơ quan giám sát thực thi ICCPR – luôn nhấn mạnh rằng các quốc gia duy trì án tử hình không được để hình phạt này cản trở hoặc làm suy giảm hiệu quả hợp tác quốc tế [4].

Ngoài ra, Công ước của Liên Hợp quốc về chống tham nhũng (UNCAC - United Nations Convention against Corruption) [5] mà Việt Nam gia nhập năm 2009, tại Điều 44 quy định khuyến khích các quốc gia loại bỏ các rào cản pháp lý cản trở dẫn độ. Tuy không bắt buộc xóa bỏ án tử hình, nhưng UNCAC cũng yêu cầu cân nhắc yếu tố hợp tác quốc tế hiệu quả như một phần cấu thành trong chính sách hình sự.

Nhiều quốc gia – đặc biệt là các nước châu Âu, Bắc Mỹ và các quốc gia đã xóa bỏ án tử hình – duy trì quan điểm nhất quán rằng không dẫn độ nếu không có bảo đảm loại trừ hình phạt tử hình. Nguyên tắc này được ghi nhận trong nhiều văn kiện và án lệ quốc tế.

Điều 19 Hiến chương Liên minh châu Âu về các quyền cơ bản [6] khẳng định cấm dẫn độ nếu người bị dẫn độ có nguy cơ bị kết án tử hình.

Thông lệ quốc tế hiện nay đã định hình rõ ràng: quốc gia không áp dụng án tử hình thường chỉ chấp nhận dẫn độ nếu quốc gia yêu cầu đưa ra cam kết không áp dụng hoặc không thi hành án tử hình đối với người bị dẫn độ.

Án lệ kinh điển Soering v. Vương quốc Anh (1989) của Tòa án Nhân quyền châu Âu [6] là nền tảng cho thông lệ này. Tòa án cho rằng việc dẫn độ một người sang Hoa Kỳ – nơi người này có thể bị kết án tử hình và phải giam giữ trong điều kiện “hành lang tử thần” (death row) – là hành vi vi phạm Điều 3 Công ước châu Âu về Bảo vệ nhân quyền và các quyền tự do cơ bản (ECHR - European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms) [6].

Tương tự, trong án lệ nổi tiếng United States v. Burns (2001 SCC 7) [9], Tòa án Tối cao Canada tuyên bố rằng việc dẫn độ một cá nhân mà không có cam kết loại trừ án tử hình là vi phạm nghiêm trọng nguyên tắc công lý cơ bản trong hệ thống pháp luật Canada.

Luật Tương trợ tư pháp năm 2007 hiện hành của Việt Nam chưa ghi nhận việc quốc gia yêu cầu dẫn độ không cam kết không thi hành hình phạt tử hình là một trong những căn cứ từ chối dẫn độ.

Tại Kỳ họp thứ 9 Quốc hội khóa XV đang diễn ra, Dự thảo Luật Dẫn độ [10] đã được trình Quốc hội cho ý kiến lần đầu. Dự thảo này được xây dựng nhằm thay thế các quy định về dẫn độ trong Luật Tương trợ tư pháp năm 2007, với mục tiêu cụ thể hóa nguyên tắc xử lý yêu cầu dẫn độ trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng và tôn trọng các cam kết về quyền con người.

Đáng chú ý, tại điểm đ khoản 1 Điều 39 Dự thảo Luật Dẫn độ đã ghi nhận trường hợp “người bị yêu cầu dẫn độ có khả năng bị trừng phạt tàn bạo, vô nhân đạo ở nước yêu cầu dẫn độ” là một căn cứ để Việt Nam từ chối dẫn độ. Theo quan điểm của tác giả, quy định này có thể được hiểu là gián tiếp bao hàm tình huống “người bị dẫn độ có nguy cơ bị áp dụng án tử hình”, bởi lẽ trong thực tiễn quốc tế, hình phạt tử hình với thời gian chờ thi hành án trong tình trạng lo lắng tột độ đang ngày càng bị coi là một hình thức trừng phạt tàn bạo, vô nhân đạo ở nhiều quốc gia [11].

Ngoài ra, khoản 2 Điều 13 của Dự thảo Luật Dẫn độ cũng đã bước đầu ghi nhận vai trò của “cam kết không thi hành án tử hình” trong quá trình xử lý yêu cầu dẫn độ, theo đó: Trường hợp Việt Nam yêu cầu nước ngoài không thi hành hình phạt tử hình đối với người bị yêu cầu dẫn độ, Bộ Công an đề nghị nước ngoài đưa ra cam kết bằng văn bản về nội dung này.

Dự thảo Luật Dẫn độ đã tiếp cận gần hơn với các chuẩn mực và thông lệ pháp lý quốc tế về dẫn độ trong trường hợp có nguy cơ áp dụng hình phạt tử hình, đồng thời phản ánh rõ hơn tính ràng buộc thực tiễn của yếu tố hình phạt tử hình trong hợp tác quốc tế về dẫn độ.

Tính đến thời điểm hiện tại, Việt Nam là thành viên của 22 điều ước quốc tế đa phương, 10 hiệp định tương trợ tư pháp song phương có quy định về dẫn độ và 18 hiệp định song phương về dẫn độ [12] như: Hàn Quốc, Campuchia, Ấn Độ, Indonesia, Hungary …

Trong đó, nhiều hiệp định quy định rõ: nếu hành vi bị yêu cầu dẫn độ có thể bị xử tử hình, mà quốc gia được yêu cầu không áp dụng hình phạt này, thì việc dẫn độ sẽ bị từ chối, trừ khi có bảo đảm phù hợp.

Ví dụ: Điều 3 Hiệp định về dẫn độ giữa Việt Nam và Cộng hòa Pháp [13] quy định: "Việc dẫn độ không được thực hiện trong trường hợp hình phạt có thể bị áp dụng theo pháp luật của Bên yêu cầu về những hành vi bị yêu cầu dẫn độ là tử hình, trừ trường hợp Bên yêu cầu cung cấp đảm bảo chắc chắn rằng hình phạt tử hình sẽ không bị áp dụng, tuyên án hay thi hành."

2. Tử hình trong chính sách xử lý các tội phạm tham nhũng – biện pháp trừng trị nghiêm khắc nhưng cũng là rào cản pháp lý đối với dẫn độ

Việt Nam là một trong những quốc gia áp dụng chính sách hình sự nghiêm khắc nhất đối với các tội phạm tham nhũng, thể hiện qua việc quy định khung hình phạt rất cao đối với 7 tội danh tham nhũng được quy định tại Mục 1 Chương XXIII Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017).

Đáng chú ý, hình phạt tử hình được áp dụng đối với những trường hợp phạm tội tham ô tài sản và nhận hối lộ có tính chất đặc biệt nghiêm trọng, được quy định tại khoản 4 Điều 353 và khoản 4 Điều 354. Điều này phản ánh lập trường cứng rắn của Việt Nam trong công cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng.

Tuy nhiên, hành vi tham nhũng thường được che giấu một cách tinh vi trong thời gian dài. Người phạm tội thường là những cá nhân giữ chức vụ, quyền hạn cao, lợi dụng vị trí để tạo lập tài sản bất chính lớn và sở hữu mạng lưới quan hệ rộng khắp. Chính những đặc điểm này tạo điều kiện thuận lợi cho việc bỏ trốn ra nước ngoài khi bị cơ quan chức năng điều tra, thậm chí không ít trường hợp đã chủ động định cư ở nước ngoài trước khi hành vi phạm tội bị phát hiện.

Trong bối cảnh đó, dẫn độ giữ vai trò then chốt nhằm xử lý hình sự đối với người phạm tội đã bỏ trốn ra nước ngoài, bởi điều kiện tiên quyết là phải đưa được họ trở về Việt Nam. Tuy nhiên, hình phạt tử hình lại đang trở thành rào cản pháp lý đáng kể trong hợp tác quốc tế về dẫn độ, vì quốc gia nơi họ cư trú từ chối dẫn độ do nguy cơ bị án tử hình như đã phân tích bên trên.

Việc cam kết không áp dụng hình phạt tử hình hoặc áp dụng nhưng không thi hành nhằm thuyết phục quốc gia có đối tượng đang lẩn trốn tiến hành dẫn độ là vấn đề nan giải trong thực tiễn hợp tác quốc tế. Để tháo gỡ vướng mắc này, khoản 1 Điều 13 Dự thảo Luật Dẫn độ và khoản 1 Điều 18 Dự thảo Luật Tương trợ tư pháp về hình sự [14] đưa ra cơ chế trình Chủ tịch nước quyết định việc cam kết trong từng trường hợp cụ thể.

Tuy nhiên, theo tác giả, cơ chế nêu trên cần được cân nhắc kỹ lưỡng vì hai lý do. Một là, nếu việc loại trừ hình phạt tử hình được áp dụng riêng đối với người phạm tội bỏ trốn ra nước ngoài và được dẫn độ về Việt Nam thì sẽ dẫn đến sự bất công đối với người phạm tội không bỏ trốn ra nước ngoài, đồng thời có thể tạo động lực tiêu cực: người phạm tội có thể nhận thấy “lối thoát” nằm ở việc bỏ trốn thành công ra nước ngoài. Hai là, việc trao cho Chủ tịch nước thẩm quyền quyết định “không tuyên phạt hình phạt tử hình” trước khi xét xử có nguy cơ làm suy yếu nguyên tắc độc lập xét xử của Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân, được ghi nhận tại khoản 2 Điều 103 Hiến pháp năm 2013 và Điều 23 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015.

Trong khi đó, xét xử vắng mặt – dù đã được quy định tại Điều 290 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 – vẫn chỉ là giải pháp tình thế, không thể thay thế cho hoạt động tố tụng có sự tham gia trực tiếp của bị can, bị cáo trong nhiều vụ án phức tạp, có nhiều tình tiết cần được làm rõ qua đối chất, tranh tụng. Hơn nữa, nếu người bị kết án vẫn lẩn trốn ở nước ngoài, các hình phạt là gần như không thể được thực thi trên thực tế.

Như vậy, nhìn từ góc độ hợp tác quốc tế về dẫn độ, có thể thấy: Hình phạt tử hình – vốn được xem là công cụ răn đe và trừng trị nghiêm khắc nhất – lại vô hình chung trở thành rào cản pháp lý đối với Việt Nam trong việc xử lý người phạm tội tham ô tài sản, nhận hối lộ bỏ trốn ra nước ngoài, đơn giản chỉ vì quốc gia nơi họ lưu trú từ chối dẫn độ do nguy cơ bị án tử hình.

3. Kết luận

Từ những phân tích trên, tác giả cho rằng, xét dưới góc độ hợp tác quốc tế về dẫn độ, việc loại bỏ hình phạt tử hình đối với các tội tham ô tài sản và nhận hối lộ mang lại bốn ý nghĩa chính:

Một là, tăng khả năng dẫn độ thành công, tạo điều kiện đưa người phạm tội về Việt Nam để xử lý hình sự và thu hồi tài sản.

Hai là, không chỉ xử lý được người phạm tội đã bỏ trốn ra nước ngoài, việc dẫn độ thành công còn giúp mở rộng điều tra, truy cứu trách nhiệm hình sự đối với đồng phạm, góp phần hạn chế nguy cơ bỏ lọt tội phạm và tối đa hóa hiệu quả thu hồi tài sản do phạm tội mà có.

Ba là, đảm bảo sự tương thích của pháp luật Việt Nam với xu hướng chung của pháp luật quốc tế về quyền con người và hợp tác quốc tế về dẫn độ nói riêng, cũng như về hình sự nói chung.

Bốn là, loại bỏ nghịch lý khi hình phạt cao nhất lại trở thành “điểm mù” trong thực thi công lý xuyên quốc gia, từ đó góp phần nâng cao hiệu lực và tính khả thi trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng.

Trong bối cảnh toàn cầu hoá, hợp tác quốc tế về pháp luật và tư pháp ngày càng sâu rộng, một chính sách hình phạt hài hòa với chuẩn mực và thông lệ quốc tế sẽ gỡ bỏ các rào cản pháp lý về dẫn độ, qua đó nâng cao hiệu quả truy cứu trách nhiệm hình sự và thực thi pháp luật đến cùng, tránh để tội phạm không bị trừng phạt chỉ vì khác biệt về chính sách hình phạt giữa Việt Nam và xu hướng chung đang được đa số các quốc gia áp dụng.

[1] Liên Hợp Quốc, Báo cáo của Tổng Thư ký Liên Hợp Quốc (A/79/276), ngày 05/8/2024, Đoạn 6 Mục A Phần III, truy cập tại: https://digitallibrary.un.org/record/4060210 (truy cập 10:00 ngày 22/5/2025);

[2] Ủy ban Nhân quyền Liên Hợp Quốc (2018), Bình luận chung số 36 về Điều 6 của Công ước Quốc tế về các Quyền Dân sự và Chính trị, về quyền được sống (CCPR/C/GC/36), được thông qua tại kỳ họp thứ 124 ngày 08/10 đến 02/11/2018, Đoạn 35, truy cập tại: https://docs.un.org/en/CCPR/C/GC/36 (truy cập 10:00 ngày 23/5/2025);

[3] Liên Hợp Quốc, Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị (ICCPR), được thông qua theo Nghị quyết số 2200A (XXI) ngày 16/12/1966 của Đại hội đồng Liên Hợp Quốc, Điều 6, truy cập tại: https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/international-covenant-civil-and-political-rights (truy cập 08:00 ngày 24/5/2025);

[4] Ủy ban Nhân quyền Liên Hợp Quốc (2018), Bình luận chung số 36 về Điều 6 của Công ước Quốc tế về các Quyền Dân sự và Chính trị, về quyền được sống (CCPR/C/GC/36), được thông qua tại kỳ họp thứ 124 ngày 08/10 đến 02/11/2018, truy cập tại: https://docs.un.org/en/CCPR/C/GC/36 (truy cập 10:00 ngày 24/5/2025)

[5] Liên Hợp Quốc (2003), Công ước của Liên Hợp Quốc về chống tham nhũng, Điều 44, truy cập tại: https://www.unodc.org/documents/treaties/UNCAC/Publications/Convention/08-50026_E.pdf (truy cập 13:00 ngày 24/5/2025);

[6] Liên minh châu Âu (2012), Hiến chương Liên minh châu Âu về các quyền cơ bản (2012/C 326/02), Công báo Liên minh châu Âu, ngày 26/10/2012, Điều 19, truy cập tại: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A12012P%2FTXT (truy cập 10:00 ngày 24/5/2025);

[7] Tòa án Nhân quyền châu Âu, Vụ Soering kiện Vương quốc Anh, số: 14038/88, phán quyết ngày 07/7/1989, truy cập tại: https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57619

(truy cập 10:00 ngày 24/5/2025);

[8] Hội đồng châu Âu (1950), Công ước châu Âu về Bảo vệ Nhân quyền và Các quyền Tự do Cơ bản (ECHR), ký tại Rome, ngày 04/11/1950, Điều 3, truy cập tại: https://www.echr.coe.int/documents/convention_eng.pdf (truy cập 12:00 ngày 24/5/2025);

[9] Tòa án Tối cao Canada (2001), Vụ Hoa Kỳ kiện Burns, 2001 SCC 7, truy cập tại: https://decisions.scc-csc.ca/scc-csc/scc-csc/en/item/1842/index.do (truy cập 14:00 ngày 24/5/2025);

[10] Dự thảo Luật Dẫn độ, truy cập tại: https://duthaoonline.quochoi.vn/dt/luat-dan-do/B4B38906D04D (truy cập 15:00 ngày 24/5/2025);

[12] Mục 1.1 Tờ trình Dự án Luật Dẫn độ số 130/TTr-CP ngày 05/03/2025 của Chính phủ, truy cập tại: https://duthaoonline.quochoi.vn/dt/luat-dan-do/B4B38906D04D (truy cập 15:00 ngày 24/5/2025);

[13] Hiệp định về dẫn độ giữa Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam và Cộng hòa Pháp, Điều 3, truy cập tại: https://tttp.toaan.gov.vn/webcenter/portal/tttp/chi-tiet-dieu-uoc?dDocName=TAND165652 (truy cập 16:00 ngày 24/5/2025);

[14] Dự thảo Luật Tương trợ tư pháp về hình sự, khoản 1 Điều 18, truy cập tại: https://vksndtc.gov.vn/van-ban/van-ban-du-thao/ho-so-du-an-luat-tuong-tro-tu-phap-ve-hinh-su-182.html (truy cập 23:00 ngày 26/5/2025).