Một số vướng mắc
Thứ nhất, theo khoản 1 Điều 353 Bộ luật Hình sự năm 2015 (được sửa đổi, bổ sung năm 2025) như sau: “Người nào lợi dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản mà mình có trách nhiệm quản lý trị giá từ 2.000.000 đồng đến dưới 100.000.000 đồng hoặc dưới 2.000.000 đồng nhưng thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 02 năm đến 07 năm”.
Tội "Tham ô tài sản" là hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản mà mình có trách nhiệm quản lí với giá trị từ 2.000.000 đồng trở lên hoặc dưới 2.000.000 đồng nhưng đã bị xử lý kỷ luật về hành vi này mà còn vi phạm hoặc đã bị kết án về một trong các tội phạm về tham nhũng, chưa được xóa án tích mà còn vi phạm. Tuy nhiên, khoản 1 không đề cập cụ thể đến dấu hiệu “gây thiệt hại về tài sản” như một yếu tố bắt buộc để cấu thành tội phạm. Trong khi đó, các khoản 2, 3, 4 quy định các khung hình phạt tăng nặng dựa trên giá trị tài sản bị chiếm đoạt hoặc thiệt hại về tài sản từ 1.000.000.000 đồng trở lên. Sự thiếu quy định rõ ràng về dấu hiệu “gây thiệt hại” tại khoản 1 dẫn đến khó khăn trong việc định tội, đặc biệt khi hành vi tham ô có giá trị nhỏ nhưng gây hậu quả nghiêm trọng về mặt xã hội hoặc tổ chức.
Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.
Việc không yêu cầu dấu hiệu “gây thiệt hại về tài sản” tại khoản 1 khiến các cơ quan tố tụng gặp khó khăn trong việc phân biệt giữa hành vi tham ô tài sản và các hành vi vi phạm hành chính hoặc dân sự khác. Ngoài ra, việc thiếu tiêu chí định lượng về “thiệt hại” dẫn đến sự tùy tiện trong cách áp dụng pháp luật giữa các cơ quan tố tụng ở các địa phương khác nhau.
Ví dụ: Bản án số 40/2023/HS-ST ngày 05/6/2023 của Tòa án nhân dân huyện Sốp Cộp, tỉnh Sơn La, bị cáo Nguyễn Đức D., nguyên Hiệu trưởng Trường phổ thông dân tộc bán trú tiểu học và trung học cơ sở N, huyện Sốp Cộp, tỉnh Sơn La, đã lợi dụng chức vụ để bán 40 bao gạo (trị giá 14.213.500 đồng) được hỗ trợ cho học sinh vùng đặc biệt khó khăn theo chương trình của Nhà nước vào ngày 22/08/2022. Số gạo này được bán cho một nhân viên nấu ăn của trường, và Nguyễn Đức D chiếm đoạt số tiền tương ứng để sử dụng vào mục đích cá nhân. Sau khi bị phát hiện, bị cáo đã hoàn trả toàn bộ số gạo trước khi xét xử.
Hành vi của Nguyễn Đức D. được xác định là lợi dụng chức vụ, quyền hạn (Hiệu trưởng có trách nhiệm quản lý gạo hỗ trợ) để chiếm đoạt tài sản (gạo) mà mình có trách nhiệm quản lý, với giá trị trên 2.000.000 đồng, đủ dấu hiệu cấu thành tội "Tham ô tài sản" theo khoản 1 Điều 353 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2025). Cơ quan điều tra truy tố theo điểm đ khoản 2 Điều 353 (do hành vi liên quan đến tài sản hỗ trợ học sinh nghèo, được coi là tình tiết tăng nặng “gây hậu quả nghiêm trọng khác”).
Vụ án này minh họa vướng mắc về sự không rõ ràng của dấu hiệu “gây thiệt hại về tài sản” tại khoản 1 Điều 353. Phía bào chữa lập luận rằng hành vi của Nguyễn Đức D. không gây thiệt hại nghiêm trọng. Giá trị tài sản chiếm đoạt (14.213.500 đồng) tương đối nhỏ, dưới ngưỡng 100.000.000 đồng của khoản 2 Điều 353. Đồng thời, bị cáo đã hoàn trả toàn bộ số gạo trước khi xét xử, nên không có thiệt hại thực tế về tài sản.
Do đó, tác giả kiến nghị sửa đổi và bổ sung Điều 353 Bộ luật Hình sự. Để khắc phục các vướng mắc, cần sửa đổi khoản 1 Điều 353 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2025) để bổ sung dấu hiệu “gây thiệt hại về tài sản” như một yếu tố cấu thành tội phạm, với ngưỡng giá trị tối thiểu rõ ràng (ví dụ: từ 2.000.000 đồng).
Thứ hai, theo khoản 2 Điều 353 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2025) liệt kê tình tiết tăng nặng “dùng thủ đoạn xảo quyệt, nguy hiểm” để áp dụng khung hình phạt từ 07 đến 15 năm tù.Tuy nhiên, hiện nay quy định pháp luật không có tiêu chí rõ ràng để xác định hành vi này.
Nghị quyết 03/2020/NQ-HĐTP của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân Tối cao giải thích rằng “thủ đoạn xảo quyệt” là trường hợp người phạm tội sử dụng thủ đoạn dối trá một cách tinh vi, sử dụng công nghệ cao để thực hiện hành vi phạm tội, che giấu tội phạm, đổ tội cho người khác hoặc người phạm tội có hành vi tiêu hủy chứng cứ, gây khó khăn cho việc phát hiện, điều tra, xử lý tội phạm. Tuy nhiên, tiêu chí này vẫn mang tính chung chung, dẫn đến sự đánh giá chủ quan của cơ quan tố tụng.
Ví dụ vụ án Dương Hoàng M. nguyên nhân viên kế toán của Công ty Cổ phần G, một doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực cung ứng dịch vụ bưu chính tại tỉnh Lâm Đồng, đã lợi dụng chức vụ được giao để chiếm đoạt 1,8 tỉ đồng từ ngân sách công ty trong khoảng thời gian từ 2021 đến 2022. Với vai trò là nhân viên kế toán, M. có quyền truy cập vào hệ thống quản lý tài chính và các tài khoản ngân hàng của công ty (Bản án số 51/2023/HS-PT ngày 11/9/2023 của Tòa án nhân dân tỉnh Lâm Đồng).
Bị cáo đã sử dụng các thủ đoạn tinh vi như: Lập chứng từ khống (M tạo ra các chứng từ thanh toán giả mạo cho các nhà cung cấp không có thật, sau đó nhập dữ liệu vào phần mềm kế toán để hợp thức hóa các khoản chi); chỉnh sửa dữ liệu điện tử (M. sử dụng quyền truy cập hệ thống để sửa đổi số liệu kế toán, xóa dấu vết giao dịch và tạo các báo cáo tài chính giả nhằm che giấu hành vi chiếm đoạt).
Tòa án nhân dân tỉnh Lâm Đồng tuyên phạt Dương Hoàng M. 18 năm tù theo khoản 2 Điều 353 BLHS. Tòa xác định hành vi sử dụng phần mềm kế toán để chỉnh sửa dữ liệu và chuyển tiền qua nhiều tài khoản trung gian là “thủ đoạn xảo quyệt” và “sử dụng công nghệ cao”, dựa trên mức độ phức tạp và thời gian kéo dài của hành vi.
Tuy nhiên, vụ án này minh họa vướng mắc pháp lý liên quan hành vi dùng “thủ đoạn xảo quyệt, nguy hiểm” và “sử dụng công nghệ cao. Việc sử dụng phần mềm kế toán là công cụ làm việc thông thường của nhân viên kế toán, không đủ yếu tố “công nghệ cao” như quy định trong Nghị quyết 03/2020/NQ-HĐTP, vì không liên quan đến các công nghệ tiên tiến như mã hóa phức tạp hay trí tuệ nhân tạo. Hành vi lập chứng từ khống là phổ biến trong các vụ tham ô và không đủ tinh vi để được coi là “xảo quyệt” nên đề nghị áp dụng khoản 1 Điều 353 (khung hình phạt từ 2 đến 7 năm tù) thay vì khoản 2 (7 đến 15 năm tù).
Do đó, tác giả kiến nghị Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân Tối cao hoặc Viện Kiểm sát nhân dân Tối cao cần ban hành văn bản hướng dẫn chi tiết, làm rõ các tiêu chí đánh giá cụ thể đối với các hành vi “thủ đoạn xảo quyệt, nguy hiểm”, và “công nghệ cao”. Ví dụ, có thể quy định rằng hành vi sử dụng blockchain hoặc hệ thống ngân hàng số để che giấu tội phạm là “công nghệ cao”.
Thứ ba, khó khăn trong xác định giá trị tài sản tham ô. Việc xác định giá trị tài sản bị tham ô là yếu tố quan trọng để áp dụng các khung hình phạt theo Điều 353 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2025). Tuy nhiên, pháp luật hiện hành chưa có hướng dẫn chi tiết về phương pháp định giá các loại tài sản phi tiền mặt, như bất động sản, cổ phần, cổ phiếu, hoặc tài sản vô hình (quyền sử dụng đất, quyền sở hữu trí tuệ). Giá trị của các tài sản này thường biến động theo thị trường hoặc phụ thuộc vào thời điểm định giá, gây khó khăn trong việc xác định khung hình phạt.
Vì vậy, tác giả kiến nghị cần thành lập cơ quan nhà nước có chức năng thẩm định giá trị tài sản để đảm bảo tính thống nhất và chính xác trong định giá tài sản, đặc biệt là các tài sản phi tiền mặt như bất động sản, cổ phần. Cơ quan này nên áp dụng các phương pháp thẩm định giá quốc tế, như phương pháp chi phí thay thế hoặc phương pháp thu nhập./.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2025), Luật số 100/2015/QH13, Quốc hội nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam.
2. Nghị quyết 03/2020/NQ-HĐTP ngày 30/12/2020 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án Nhân dân Tối cao về hướng dẫn áp dụng một số quy định của Bộ luật Hình sự về các tội tham nhũng.
3. Tòa án Nhân dân tỉnh Lâm Đồng (2023), Bản án số 51/2023/HS-PT ngày 11/09/2023 về tội tham ô tài sản. Truy cập ngày 22/07/2025 từ https://letranlaw.com/tom-tat-ban-an-so-51-2024-hs-pt-pham-toi-tham-o-tai-san/.
4. Tòa án nhân dân Huyện Sốp Cộp, tỉnh Sơn La. Truy cập ngày 22/07/2025 từ https://thuvienphapluat.vn/banan/ban-an/ban-an-ve-toi-tham-o-tai-san-so-402023hsst-301247?rel=ban_an_chitietvb.
theo NGUYỄN PHI HÙNG
Tòa án Quân sự Quân khu 4 - Tạp chí luật sư VN