Trong những năm gần đây, khi tình hình KNTC ngày càng gia tăng và diễn biến phức tạp, vai trò giám sát tối cao của Quốc hội càng trở nên đặc biệt quan trọng. Theo Báo cáo của Ủy ban Dân nguyện và Giám sát (2024), các cơ quan của Quốc hội đã tiếp 4.987 lượt người với 4.608 vụ việc và tiếp nhận tổng cộng 32.212 đơn thư, tăng 1.033 đơn so với năm 2023. Những dữ liệu này cho thấy quy mô áp lực lớn đặt ra đối với hoạt động giám sát của Quốc hội.
Về lý luận, giám sát KNTC là một bộ phận quan trọng trong giám sát tối cao của Quốc hội, bao gồm cả giám sát về pháp luật hình thức và giám sát về pháp luật nội dung trong quá trình giải quyết, tức là Quốc hội không chỉ xem xét việc tuân thủ trình tự thủ tục theo luật định mà còn đánh giá tính hợp pháp, khách quan, minh bạch của các quyết định, kết luận giải quyết KNTC. Đặc biệt, trong những lĩnh vực phát sinh nhiều nhất các vụ việc khiếu nại, như đất đai hay tố cáo về tham nhũng, hoạt động giám sát của Quốc hội nhằm bảo đảm rằng kết quả giải quyết không chỉ đúng pháp luật mà còn đúng đắn về mặt thực chất, bảo vệ quyền lợi của người dân.
Ông Đào Xuân Định, Vụ Dân nguyện và Giám sát - Ủy ban Dân nguyện và Giám sát - Quốc hội.
Về hình thức, Quốc hội thực hiện giám sát thông qua các phương thức như xem xét báo cáo, giám sát chuyên đề, chất vấn về tiếp công dân và xử lý đơn thư. Tuy nhiên, hình thức xem xét báo cáo còn tồn tại nhiều hạn chế. Do phụ thuộc vào tính trung thực của cơ quan báo cáo và thiếu cơ chế hậu kiểm rõ ràng, hoạt động này chưa thực sự hiệu quả trong việc phát hiện và xử lý sai phạm (Ủy ban Thường vụ Quốc hội 2024). Ngược lại, giám sát chuyên đề và giám sát thực địa lại cho thấy nhiều hiệu quả đáng kể. Năm 2024, các đoàn giám sát của Quốc hội khảo sát tại sáu địa phương, xem xét bốn mươi vụ việc cụ thể và kiến nghị tiếp tục giải quyết dứt điểm bảy vụ việc phức tạp kéo dài (Ủy ban Dân nguyện và Giám sát của Quốc hội 2024). Tác động của giám sát chuyên đề thể hiện rõ trong việc thúc đẩy các địa phương thực hiện đúng quy định pháp luật, giải quyết dứt điểm nhiều vụ việc tồn đọng và tăng cường tổ chức thực hiện các quyết định, kết luận giải quyết KNTC có hiệu lực pháp luật. Điều này góp phần ổn định tình hình chính trị - xã hội và củng cố môi trường đầu tư tại các địa phương.
Hoạt động giám sát của Quốc hội cũng có ảnh hưởng tích cực đến công tác xây dựng và hoàn thiện pháp luật. Chính phủ đã ban hành Nghị định 55/2022/NĐ-CP về cơ sở dữ liệu quốc gia về công tác tiếp công dân và giải quyết KNTC, Bộ Tư pháp ban hành Thông tư 13/2021/TT-BTP hướng dẫn quy trình xử lý đơn trong lĩnh vực thi hành án dân sự, và nhiều địa phương ban hành quy trình giải quyết tố cáo mới, phù hợp hơn với thực tiễn.
Tuy vậy, thực tiễn vẫn ghi nhận nhiều hạn chế. Một trong những vấn đề lớn là sự chậm trễ trong quá trình giám sát và giải quyết các vụ việc phức tạp. Báo cáo năm 2024 cho thấy trong số 32.212 đơn thư, chỉ 4.216 đơn được chuyển cơ quan có thẩm quyền giải quyết, trong khi 23.960 đơn được lưu theo dõi và 534 đơn tiếp tục nghiên cứu, cho thấy sự quá tải và thiếu đồng bộ trong quá trình xử lý (Ủy ban Dân nguyện và Giám sát của Quốc hội 2024) . Bên cạnh đó, cơ chế phối hợp giữa Quốc hội và các cơ quan như Mặt trận Tổ quốc Việt Nam còn hạn chế, dẫn đến nhiều đơn thư không được chuyển kịp thời để giám sát, ảnh hưởng đến hiệu quả giám sát và niềm tin của người dân.
Một hạn chế quan trọng khác nằm ở nhận thức pháp luật của người dân. Tình trạng gửi đơn vượt cấp, sai thẩm quyền, đơn trùng lặp khiến cơ quan giám sát bị quá tải, làm giảm thời gian dành cho việc xử lý các vụ việc có tính chất phức tạp hoặc nghiêm trọng hơn. Tài liệu nhấn mạnh rằng yếu tố nhận thức pháp luật của công dân có ảnh hưởng trực tiếp và sâu sắc đến hiệu quả giám sát KNTC của Quốc hội; khi người dân hiểu biết tốt hơn về pháp luật, hoạt động giám sát sẽ khách quan và thiết thực hơn.
Nguyên nhân của những hạn chế trên bao gồm khung pháp luật chưa đồng bộ, thiếu chế tài rõ ràng; năng lực giám sát và giải quyết KNTC của một số cơ quan còn hạn chế; và thiếu hệ thống dữ liệu quốc gia thống nhất hỗ trợ theo dõi, tổng hợp và đánh giá kết quả giải quyết KNTC. Do đó, bài viết đề xuất các giải pháp như hoàn thiện pháp luật liên quan đến giám sát KNTC; đẩy mạnh phối hợp liên ngành; xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về KNTC; nâng cao năng lực của đại biểu Quốc hội và công chức tham mưu, giúp việc trong hoạt động giám sát; ứng dụng công nghệ thông tin và tăng cường tuyên truyền pháp luật cho người dân. Những giải pháp này nhằm hướng tới hoạt động giám sát của Quốc hội hiện đại, chuyên nghiệp và thực chất hơn trong bối cảnh yêu cầu bảo đảm quyền công dân ngày càng cao.
Hoạt động giám sát của Quốc hội Việt Nam trong giải quyết KNTC đã đạt được nhiều kết quả quan trọng, góp phần bảo vệ quyền và lợi ích của người dân, nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước và củng cố lòng tin của công chúng. Tuy nhiên, những thách thức hiện nay đòi hỏi Quốc hội cần tiếp tục đổi mới mạnh mẽ để đảm bảo mọi quyết định, kết luận giải quyết KNTC đều được thực hiện đúng pháp luật, khách quan và minh bạch, đáp ứng mong đợi của Nhân dân và yêu cầu của Nhà nước pháp quyền.
Tài liệu tham khảo
- Ủy ban Dân nguyện và Giám sát. Báo cáo công tác năm 2023.
- Ủy ban Dân nguyện và Giám sát. Báo cáo kết quả tiếp công dân, xử lý đơn thư và giám sát việc giải quyết khiếu nại, tố cáo năm 2024.
- Ủy ban Thường vụ Quốc hội. Báo cáo kết quả tiếp công dân, xử lý đơn thư và giám sát việc giải quyết khiếu nại, tố cáo của công dân năm 2023. 24 Oct. 2023.
- Đoàn Giám sát – Ủy ban Thường vụ Quốc hội. Báo cáo số 334/BC-ĐGS về việc thực hiện pháp luật về tiếp công dân và giải quyết khiếu nại, tố cáo 2016–2021. 7 Oct. 2022.
- Chính phủ. Nghị định 55/2022/NĐ-CP về cơ sở dữ liệu quốc gia về tiếp công dân, xử lý đơn, giải quyết khiếu nại, tố cáo. 23 Aug. 2022.
- Bộ Tư pháp. Thông tư 13/2021/TT-BTP Quy định quy trình xử lý, giải quyết đơn khiếu nại, tố cáo trong lĩnh vực thi hành án dân sự. 30 Dec. 2021.
- Ủy ban Thường vụ Quốc hội. Báo cáo kết quả giám sát chuyên đề tại các địa phương năm 2024.
- Ủy ban Thường vụ Quốc hội. Báo cáo đánh giá kết quả giám sát công tác giải quyết khiếu nại, tố cáo tại địa phương năm 2024.
theo ĐÀO XUÂN ĐỊNH
Vụ Dân nguyện và Giám sát - Ủy ban Dân nguyện và Giám sát - Quốc hội. - Tạp chí luật sư VN