Theo Chỉ thị số 05/CT-TTg ngày 01/3/2025 của Thủ tướng Chính phủ, Bộ Tài chính và Ngân hàng Nhà nước được giao đề xuất, trình Chính phủ ngay trong tháng 3/2025 về khung pháp lý quản lý thúc đẩy phát triển tài sản số, tiền kỹ thuật số lành mạnh và hiệu quả. Đây là một nhiệm vụ quan trọng đối với cơ quan quản lý Nhà nước, đồng thời cũng là sự mong đợi của những nhà đầu tư cá nhân, tổ chức đã, đang và sẽ tham gia và thị trường này. Nhóm tác giả tổng hợp quy định của một số quốc gia đi đầu về hình thành và phát triển các giao dịch về tiền điện tử, để gợi ý cho việc xây dựng và hoàn thiện khung pháp lý về tiền điện tử, tài sản số tại Việt Nam.
1. Các khái niệm và bản chất pháp lý của tiền điện tử
Thế giới đang chứng kiến sự trỗi dậy mạnh mẽ của tiền điện tử, nhiều quốc gia trên thế giới đã nhanh chóng nắm bắt xu hướng tiền điện tử và có những bước tiến đáng kể trong việc xây dựng khung pháp lý, thử nghiệm công nghệ cũng như phát triển các ứng dụng liên quan. Nhu cầu giao dịch tiền điện tử cũng đã tăng lên đáng kể. Theo công ty phân tích và tổng hợp dữ liệu CoinGecko, tổng giá trị thị trường của tiền điện tử đã đạt mức cao gần 3,2 tỉ USD vào 14/11/2024 tại Châu Á. Theo “Henley Crypto Adoption Index” hàng năm lần thứ hai, Singapore được xếp hạng là trung tâm tiền điện tử hàng đầu với số điểm 45,7 trên 60 do lợi thế cạnh tranh trong các lĩnh vực như đổi mới công nghệ, khung pháp lý và phát triển cơ sở hạ tầng. Hồng Kông xếp thứ hai, tiếp theo là Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất. Các quốc gia lớn, trong đó có Hoa Kỳ cũng đã khởi động các chính sách hỗ trợ tích cực để chào đón làn sóng đầu tư tiền điện tử mới.
Năm 2024, Việt Nam xếp thứ 5 thế giới về mức độ quan tâm đến tài sản số, đứng thứ 3 toàn cầu về sử dụng các nền tảng giao dịch quốc tế, hiện có 17 triệu người Việt Nam sở hữu tài sản số và tổng giá trị thị trường vượt 100 tỉ USD, giao dịch tài sản số không chính thức đang tạo ra một nền kinh tế ngầm khổng lồ nhưng Việt Nam lại chưa có khung pháp lý chính thức cho tiền điện tử, tài sản số [1]. Thị trường giao dịch tiền điện tử cũng diễn ra ngày càng sôi nổi, từ đó đặt ra nhu cầu cấp thiết xây dựng khung pháp lý quản lý về loại “tài sản” này. Bên cạnh đồng tiền điện tử lớn đầu tiên xuất hiện trên thị trường từ năm 2009 là Bitcoin (BTC) – đã được Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch Mỹ (SEC) phê duyệt giao dịch các quỹ ETF (một loại quỹ đầu tư được giao dịch trên sàn chứng khoán) đầu tư trực tiếp vào Bitcoin, nhiều loại tiền điện tử khác cũng đã xuất hiện và đạt được sự phổ biến đáng kể như Ethereum (ETH), Tether (USDT), XRP, DigiByte (DGB),…[2].
Ảnh minh họa.
Các thuật ngữ “tiền điện tử”, “tiền mã hóa”, “tiền kỹ thuật số”, “tiền ảo” vẫn thường được hiểu với nội hàm tương tự:
- “Tiền kỹ thuật số” hay tiền điện tử (digital currency hay crypto currency) được các tổ chức định nghĩa theo nghĩa rộng, bao gồm là coin, tiền thuật toán, tiền điện tử, tiền mã hóa (digital money, electronic money, electronic currency, cyber cash). Tiền kỹ thuật số thường có 02 nguồn phát hành: từ ngân hàng trung ương và/hoặc khối tư nhân gồm doanh nghiệp và cá nhân. Đối với tiền kỹ thuật số do khối tư nhân phát hành như BTC, ETH, GDB, việc thanh toán hoặc chuyển tiền kỹ thuật số được xác minh bởi các bên thứ ba độc lập, không xác định, mà không cần phụ thuộc vào người quản lý trung tâm hoặc đăng ký [3].
- Khái niệm “tiền ảo” (virtual currency hay virtual money) được Lực lượng Đặc nhiệm tài chính quốc tế (FATF) định nghĩa là tiền đại diện số của giá trị, có thể được giao dịch bằng kĩ thuật số và hoạt động như một phương tiện trao đổi; một đơn vị tài khoản và/hoặc như phương tiện cất trữ giá trị nhưng không được công nhận giá trị pháp lý. Tiền ảo không được phát hành hoặc được đảm bảo bởi bất kì quốc gia, vùng lãnh thổ nào và chỉ thực hiện chức năng nêu trên theo thỏa thuận trong cộng đồng người dùng tiền ảo [4]. Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF) định nghĩa “tiền ảo” là biểu hiện số của giá trị, được phát hành bởi nhà phát triển tư nhân và được niêm yết theo đơn vị riêng; có thể được thu giữ, lưu trữ, tiếp cận và giao dịch trực tuyến; có thể sử dụng cho nhiều mục đích miễn là các bên giao dịch đồng ý sử dụng [5].
- Tiền điện tử (electric money hay e-money) là khái niệm được định nghĩa chính thức tại nhiều văn bản luật của một số quốc gia và các tổ chức tài chính – tiền tệ quốc tế. Theo trang thông tin chính thức của Ủy ban châu Âu (European Commission – EC), tiền điện tử là “một giải pháp thay thế kỹ thuật số cho tiền mặt. Tiền điện tử cho phép người dùng thực hiện thanh toán không dùng tiền mặt bằng tiền được lưu trữ trên thẻ, điện thoại hoặc qua internet”[6].
Theo Ngân hàng thế giới, tiền điện tử được định nghĩa như một sản phẩm “cất giữ giá trị” dưới dạng kỹ thuật số của một loại tiền tệ, có thể được đổi theo mệnh giá khi có yêu cầu và được chấp nhận như một phương tiện thanh toán [7]. Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB) cũng có mô tả tương tự về khái niệm tiền điện tử là “giá trị tiền tệ được lưu trữ trên một thiết bị điện tử được sử dụng phổ biến để thực hiện giao dịch thanh toán cho các tổ chức khác không phải tổ chức phát hành” [8].
Tại Việt Nam, khái niệm về “tiền điện tử” lần đầu tiên được đề cập tại Nghị định 52/2024/NĐ-CP ngày 15/5/2024 của Chính phủ quy định về thanh toán không dùng tiền mặt (“Nghị định 52”) như sau: “Tiền điện tử là giá trị tiền Việt Nam đồng lưu trữ trên các phương tiện điện tử được cung ứng trên cơ sở đối ứng với số tiền được khách hàng trả trước cho ngân hàng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài, tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán cung ứng dịch vụ ví điện tử”. Với các định nghĩa trên, có thể thấy Việt Nam cũng đồng nhất quan điểm về một số đặc tính cơ bản của tiền điện tử như: (i) được lưu trữ trên các phương tiện điện tử; và (ii) được chấp nhận bởi các tổ chức khác mà không phải tổ chức phát hành tiền điện tử, nhưng chưa công nhận tiền điện tử là một phương thức thanh toán cho giao dịch với tổ chức khác không phải là tổ chức phát hành như định nghĩa của ECB và Ngân hàng thế giới. Cụ thể, theo Điều 3 của Nghị định 52, tiền điện tử không được coi là có giá trị như tiền mặt, không thay thế cho tiền mặt, và không được công nhận là một phương tiện thanh toán không dùng tiền mặt. Hiện Việt Nam mới chỉ công nhận các phương tiện thanh toán không dùng tiền mặt gồm séc, lệnh chi, ủy nhiệm chi, nhờ thu, ủy nhiệm thu, thẻ ngân hàng (bao gồm: thẻ ghi nợ, thẻ tín dụng, thẻ trả trước), ví điện tử và các phương tiện thanh toán khác theo quy định của Ngân hàng Nhà nước.
Theo Ngân hàng Nhà nước [9], dưới góc độ là tài sản ảo, hàng hóa thì tiền điện tử hay tiền ảo có thể được xem là một loại tài sản, nhưng chưa được định nghĩa cụ thể tại Bộ luật Dân sự và chưa có các quy định điều chỉnh tài sản ảo (bao gồm cả tiền ảo với tư cách là một loại tài sản ảo), trong khi ở góc độ tiền tệ, hầu hết các quốc gia không chấp nhận tiền ảo là tiền tệ hay phương tiện thanh toán hợp pháp bởi lí do về chủ quyền quốc gia đối với phát hành tiền tệ bị xâm phạm, ảnh hưởng đến hiệu quả điều hành chính sách tiền tệ (do tiền ảo nằm ngoài phạm vi quản lý, điều tiết của Ngân hàng Trung ương) và có thể tạo điều kiện để trốn thuế, chuyển tiền bất hợp pháp, thanh toán, tài trợ cho các giao dịch bất hợp pháp.
2. Quy định về quản lý tiền điện tử của Việt Nam và một số quốc gia trên thế giới
Trên thế giới, sự tồn tại và tính hợp pháp của tiền điện tử hiện vẫn nhận được nhiều sự tranh luận từ các quốc gia trên thế giới, theo đó có nhóm quốc gia dung hòa (không cổ vũ tiền điện tử, cũng không cấm đoán tiêu cực), nhóm nước từ chối tiền điện tử (coi hành vi giao dịch tiền điện tử là bất hợp pháp) và nhóm nước cấm triệt để (không coi tiền điện tử là tiền tệ hợp pháp nhằm bảo hộ đồng tiền quốc gia) [10]. Một số quốc gia đã công nhận sự tồn tại của tiền điện tử và đã có những quy định pháp luật về quản lý tiền điện tử dưới những góc độ khác nhau để kiểm soát việc sử dụng chúng. Theo đó, nhóm các quy định về quản lý tiền điện tử được các quốc gia/ liên minh quốc gia quan tâm và chú trọng điều chỉnh gồm:
- Nhóm quy định về đối tượng/ tổ chức phát hành tiền điện tử và điều kiện phát hành;
- Nhóm quy định về quản trị rủi ro đối với tổ chức phát hành;
- Nhóm quy định về phòng chống rửa tiền và ngăn chặn các giao dịch bất hợp pháp;
- Nhóm quy định về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.
Một trong những đạo luật hoàn thiện và toàn diện nhất hiện nay quy định về khung pháp lý cho tiền điện tử được đánh giá là Đạo luật Thị trường tiền điện tử (Markets in Crypto-Assets – MiCA) do Nghị viện châu Âu (EP) và Hội đồng châu Âu (EUC) thông qua [11]. Một số quy định của MiCA được nhóm tác giả tổng hợp dưới đây:
(i) Về đối tượng/ tổ chức phát hành tiền điện tử và điều kiện phát hành: Đạo luật đầu tiên của Liên minh châu Âu (EU) về tiền điện tử - MiCA đã có hiệu lực toàn bộ từ tháng 12/2024. Theo đó, các nhà phát hành, cung cấp tài sản tiền điện tử cho bên thứ ba có thể phải tuân theo một số nghĩa vụ như phải có bản cáo bạch theo quy định khi chào bán công khai; phải có quyền phát hành tiền điện tử từ các cơ quan liên quan; tuân thủ các quy tắc tiếp thị tiền điện tử ra công chúng (Điều 9. Công bố bản cáo bạch về tài sản tiền điện tử và truyền thông tiếp thị, Điều 12. Sửa đổi bản cáo bạch về tài sản tiền điện tử và truyền thông tiếp thị đã công bố).
(ii) Về quản trị rủi ro đối với tổ chức phát hành: Nội dung về quản trị rủi ro đối với các tổ chức phát hành được thể hiện ở các nội dung như tổ chức phát hành tiền điện tử không được huy động nhận tiền gửi; phải thực hiện một trong các biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ như ký quỹ, bảo lãnh tại ngân hàng. Các quy định này cũng nhằm hướng tới chính sách bảo vệ quyền lợi đối với nhà đầu tư tiền điện tử.
(iii) Về phòng chống rửa tiền và ngăn chặn các giao dịch bất hợp pháp: Theo MiCA, các hoạt động đối với tài sản tiền điện tử sẽ được theo dõi như cách chuyển tiền truyền thống nhằm ngăn chặn những giao dịch đáng ngờ, chống thao túng thị trường và tội phạm tài chính. Theo đó, các thông tin về nguồn gốc của tài sản và người thụ hưởng sẽ được lưu giữ trong giao dịch và MiCA sẽ điều chỉnh các giao dịch trên 1.000 Euro trong các ví điện tử khi giao dịch với các ví điện tử khác do nhà cung cấp dịch vụ tài sản tiền điện tử quản lý. MiCA cũng buộc các nhà cung cấp dịch vụ tài sản tiền điện tử phải có nghĩa vụ phát hiện và ngăn chặn các luồng tiền điện tử tội phạm, đồng thời đảm bảo rằng tất cả các công ty tiền điện tử đều phải tuân thủ theo các nghĩa vụ về phòng chống rửa tiền theo MiCA và Chỉ thị 2015/849 của EU về phòng chống rửa tiền (các quy định tại Chương 1 Mục 5 về ủy quyền cho các nhà cung cấp dịch vụ tài sản tiền điện tử).
(iv) Về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng/ nhà đầu tư: Các quy định về bảo vệ quyền lợi của nhà đầu tư được thể hiện qua các chính sách về quản lý tổ chức phát hành tiền điện tử và tổ chức cung ứng dịch vụ tiền điện tử. Theo MiCA, Liên minh châu Âu thực hiện chính sách quản lý và giám sát các dịch vụ như hoạt động lưu ký, quản lý hoặc tư vấn đầu tư tài sản điện tử,…, các nhà cung cấp dịch vụ tiền điện tử có thể phải chịu trách nhiệm pháp lý đối với các tổn thất phát sinh từ các cuộc tấn công mạng hoặc trục trặc. Các nền tảng phải thông báo cho người dùng về những rủi ro liên quan đến việc chào bán ra công chúng. Cơ quan Giám sát Thị trường và Chứng khoán châu Âu (ESMA) có thể can thiệp và cấm hoặc hạn chế các nền tảng tiền điện tử nếu không bảo vệ quyền lợi của nhà đầu tư (Điều 4 về cung cấp thông tin cho công chúng, Điều 68 về sắp xếp công tác quản trị).
Ngoài Liên minh châu Âu (EU), tại Hoa Kỳ - trung tâm tài chính hàng đầu thế giới, chính sách về quản lý tiền điện tử cũng rất được quan tâm. Hoa Kỳ được cho là vẫn có cách tiếp cận rất thận trọng với công cụ tài chính mới này. Giữa năm 2024, Hạ viện Mỹ đã thông qua dự luật về tiền điện tử với tên gọi Đạo luật Đổi mới tài chính và công nghệ cho thế kỷ 21 (FIT21) [12]. Dự luật này mang đến các cơ chế bảo vệ cho ngành tiền điện tử, cũng vạch ra ranh giới về thẩm quyền mà Ủy ban Chứng khoán và giao dịch Mỹ (SEC) cùng Ủy ban Giao dịch hàng hóa tương lai Mỹ (CFTC) có thể can thiệp; tuy nhiên dự thảo này không được Thượng viện Mỹ đưa ra bỏ phiếu. Như vậy, Hoa Kỳ hiện vẫn chủ trương quản lý chặt chẽ tiền điện tử theo Sắc lệnh số 14067 do Tổng thống Joe Biden ký ngày 09/3/2022 với tên gọi “Đảm bảo sự phát triển có trách nhiệm của tài sản kỹ thuật số”. Theo đó đặt ra 06 nhiệm vụ chính, gồm nhiệm vụ bảo vệ người tiêu dùng, bảo vệ ổn định tài chính quốc gia, hạn chế tài chính bất hợp pháp.
Thụy Sĩ được biết đến là một trong những quốc gia đi đầu về tiền mã hóa, tài sản số và đã có khung pháp lý về các hoạt động liên quan đến tài sản số, tiền số, bao gồm các quy định về thuế, bảo vệ người dùng. Các hoạt động liên quan đến tài sản số, tiền điện tử được quản lý bởi Ngân hàng Trung ương của Thụy Sĩ (SNB) và Cơ quan Quản lý tài chính (FINMA). FINMA đã đưa ra các quy định và tiêu chuẩn về tài sản số, đồng thời cũng cho phép các công ty hoạt động trong lĩnh vực này đăng ký và hoạt động tại Thuỵ Sĩ.
Singapore cũng là một thị trường hấp dẫn và được nhiều nhà đầu tư cá nhân và tổ chức lựa chọn để tiếp cận, thành lập và xác lập các giao dịch về tiền điện tử, tài sản số bởi quốc gia này có chính sách thông thoáng và khung pháp lý về tiếp cận và quản lý các hoạt động liên quan đến tài sản số. Hoạt động liên quan đến tài sản số và tiền điện tử được giám sát bởi Ngân hàng Trung ương của Singapore (MAS) và Cơ quan Quản lý kế toán và doanh nghiệp Singapore (ACRA). Năm 2019, MAS đã phát hành một khung pháp lý mới cho các hoạt động liên quan đến tài sản số, cho phép các công ty hoạt động trong lĩnh vực này đăng ký và hoạt động tại Singapore [13]. Tiền ảo được xác định là một loại tài sản với nhiều chính sách để bảo vệ quyền tài sản và Chính phủ Singapore cũng đã đưa tiền ảo vào trong quy định chống rửa tiền và chống hoạt động tài trợ khủng bố [14]. Với khung pháp lý tương đối đầy đủ và chặt chẽ về tiền điện tử được quy định ở nhiều đạo luật như Chỉ thị về Phòng chống rửa tiền và chống tài trợ khủng bố, Đạo luật về Chứng khoán và chứng khoán phái sinh 2001 (Securities and Futures Act 2001), Đạo luật về dịch vụ thanh toán 2019 (Payment Services Act 2019), Singapore đã trở thành những thị trường hàng đầu được nhà đầu tư tiền điện tử lựa chọn.
Tại Việt Nam, Nghị định 52 là văn bản pháp lý đầu tư ghi nhận tính pháp lý của tiền điện tử. Cụ thể, Nghị định này đã đặt ra một số quy định liên quan đến tiền điện tử như định nghĩa về tiền điện tử (Khoản 12 Điều 3), quy định cụ thể các hình thức thể hiện của tiền điện tử được sử dụng trong hoạt động thanh toán bao gồm ví điện tử, thẻ trả trước (Điều 6); đối tượng cung ứng tiền điện tử bao gồm: ngân hàng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài (cung ứng dịch vụ ví điện tử và thẻ trả trước) và tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán (cung ứng dịch vụ ví điện tử liên kết với tài khoản thanh toán của khách hàng mở tại ngân hàng). Các quy định này giúp xác định rõ ràng các hoạt động liên quan đến tiền điện tử, từ đó tạo ra một môi trường kinh doanh minh bạch và an toàn hơn cho các tổ chức, cá nhân tham gia, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, tránh rủi ro mất tiền do các giao dịch không rõ ràng hoặc gian lận, cũng như hỗ trợ các cơ quan có thẩm quyền trong việc ngăn ngừa, đấu tranh với các hành vi vi phạm pháp luật trong lĩnh vực tiền điện tử. Quan trọng nhất, Nghị định 52 bước đầu đặt nền móng cho việc tạo ra một nền tảng pháp lý vững chắc để khuyến khích các sáng kiến và công nghệ mới trong lĩnh vực tiền điện tử và blockchain, giúp Việt Nam không tụt lại phía sau trong cuộc cách mạng công nghệ số.
Tuy nhiên, cách tiếp cận của Nghị định 52 cho thấy các nhà lập pháp Việt Nam hiện chỉ mới công nhận tiền điện tử như một hình thức lưu trữ tiền mặt phi vật lý, đối ứng với số tiền được khách hàng trả trước cho ngân hàng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài, tổ chức cung ứng dịch vụ. Như vậy, theo quy định này, các loại tiền kỹ thuật số phổ biến trên thế giới hiện nay như Bitcoin, Ethereum, v.v không phải tiền điện tử và vẫn tiếp tục không được sử dụng để thanh toán tại Việt Nam [15]. Cách tiếp cận này tương đồng với một số quốc gia như Nga, Trung Quốc, Ấn Độ (nhóm nước có quan điểm từ chối tiền điện tử kỹ thuật số), để không biến tài sản số thành tiền, thành phương tiện thanh toán, từ đó tránh tác động vào cung tiền, cầu tiền trong nền kinh tế và các nước vẫn kiểm soát chính sách tiền tệ một cách chủ động.
Có thể thấy, mặc dù việc ra đời của Nghị định 52 cùng với những khái niệm về tiền điện tử phần nào đặt nền móng cho việc công nhận các sản phẩm số, công nghệ về tài chính tại Việt Nam, nhưng đến nay Việt Nam vẫn chưa có khung pháp lý chính thức và toàn diện về tiền ảo, tiền kỹ thuật số. Việc thiếu các quy định xác định bản chất pháp lý của tiền điện tử và các quy định điều chỉnh chi tiết về việc tạo lập, giao dịch, giám sát, xử lý các giao dịch liên quan đến tiền điện tử, tài sản số khiến cho Việt Nam bị tụt hậu so với xu thế chung của thế giới, đồng thời gặp khó khăn hơn trong việc quản lý, giám sát, đảm bảo an toàn của thị trường tài chính, ngân hàng, thuế, phòng chống rửa tiền,… do không thể kịp thời quản lý, kiểm soát, phát hiện và xử lý hoạt động liên quan đến tiền ảo, bỏ lọt các hành vi trái pháp luật trong sử dụng tiền ảo.
Theo tinh thần chỉ đạo quyết liệt từ Chính Phủ, Việt Nam đang nỗ lực xây dựng và hoàn thiện khung pháp lý về tài sản số, tiền điện tử [16]. Đáng chú ý là Dự thảo Luật Công nghiệp công nghệ số hiện đang được Quốc hội thảo luận, đã đưa ra một số quy định liên quan đến tài sản số. Tại Khoản 1 Điều 8 Dự thảo Luật Công nghiệp công nghệ số đưa ra định nghĩa về tài sản số “là sản phẩm công nghệ số được tạo ra, phát hành, lưu trữ, chuyển giao và xác thực quyền sở hữu bằng công nghệ chuỗi khối, mà con người có quyền sở hữu theo quy định của pháp luật về dân sự và pháp luật có liên quan” [17]. Theo định nghĩa nay, tài sản số bao trùm cả sản phầm được tạo ra, lưu trữ và chuyển giao, xác thực bằng công nghệ chuối khối, nhưng lại chưa phải là cơ sở rõ ràng để ghi nhận tiền điện tử có phải là tài sản số hay không; mà việc xác định loại tài sản, quyền sở hữu tài sản sẽ được quy định tại pháp luật về dân sự và pháp luật có liên quan. Định nghĩa này cũng không làm rõ được một số đặc tính quan trọng và riêng biệt của tài sản số như tính vô hình, phi tập trung của loại tài sản này. Như vậy, đối chiếu với các quy định của Bộ luật Dân sự 2015, thì không thể xác định được tiền điện tử có phải là tài sản, tài sản số không, cũng không thể xác định được tài sản số là vật, tiền, giấy tờ có giá hay quyền tài sản hay tài sản khác. Việc đưa nhiều định nghĩa khác nhau vào nhiều văn bản luật nhưng lại không thống nhất về định nghĩa, bản chất pháp lý của tiền điện tử, tài sản dường như chỉ tạo ra thêm sự mơ hồ chứ không thực sự có khả năng áp dụng trong thực tiễn.
Như vậy, có thể thấy Dự thảo Luật Công nghiệp công nghệ số đã hàm ý đến việc công nhận các loại tiền mã hóa, tạo ra bằng công nghệ chuỗi là một loại tài sản số nhưng vẫn bỏ ngỏ cho pháp luật dân sự và quy định chuyên ngành khác về việc quy định chi tiết về bản chất pháp lý, tạo lập, xác định quyển sở hữu và các quyền có liên quan đến tiền điện tử, tài sản số. Trong khi Bộ luật Dân sự và các văn bản khác chưa đề cập và làm rõ các nội dung này. Việc thiếu các quy định chi tiết như vậy khiến cho các giao dịch về tiền điện tử mặc dù vẫn diễn ra nhưng không có khuôn khổ và công cụ để kiểm soát, và cũng không có cơ chế để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của nhà đầu tư, cá nhân, tổ chức tham gia vào thị trường giao dịch các loại tiền điện tử, tài sản số này.
Năm 2023, Unidroit đưa ra các nguyên tắc xác định tài sản số, trong đó định nghĩa về tài sản số là dữ liệu điện tử có khả năng kiểm soát được, theo đó Unidroit đưa các các nguyên tắc xác định “dữ liệu điện tử”, “khả năng kiểm soát” và các quyền, nghĩa vụ của những chủ thể liên quan đến giao dịch về tài sản số [18]. Văn kiện này có thể là nguồn tham khảo cho Việt Nam trong quá trình xây dựng và hoàn thiện khung pháp lý về tài sản số và tiền điện tử.
Việt Nam chưa hoàn thiện khung pháp lý về tiền điện tử, nhà đầu tư được khuyến cáo cần cảnh giác và tìm hiểu kỹ trước khi giao dịch:
Báo Đầu tư đưa tin ngày 05/3/2025: Theo Chainalysis, Năm 2024, Việt Nam xếp thứ 5 thế giới về mức độ quan tâm đến tài sản số, đứng thứ 3 toàn cầu về sử dụng các nền tảng giao dịch quốc tế và xếp thứ 6 về khối lượng giao dịch trên các nền tảng phi tập trung. Hiện có 17 triệu người Việt Nam sở hữu tài sản số, tổng giá trị thị trường vượt 100 tỉ USD, giao dịch tài sản số không chính thức đang tạo ra một nền kinh tế ngầm khổng lồ.
Theo khảo sát của Hiệp hội An ninh mạng quốc gia, năm 2024, cứ 220 người dùng thì có 1 người là nạn nhân của lừa đảo trực tuyến (tỉ lệ 0,45%). Tổng thiệt hại do lừa đảo trực tuyến gây ra trong năm 2024 ước tính lên tới 18.900 tỉ đồng. Liên quan đến lừa đảo tiền ảo, theo Chainalysis (công ty phân tích blockchain của Mỹ), ước tính ban đầu, các ví điện tử liên quan đến lừa đảo đã kiếm được 9,9 tỉ USD trong năm 2024 và dự đoán con số này có thể tăng lên mức kỷ lục 12,4 tỉ USD trong năm 2025. Các vụ lừa đảo chủ yếu xuất phát từ các trung tâm lừa đảo quy mô lớn ở Đông Nam Á và có dấu hiệu hoạt động ngày càng phân tán. Ông Đặng Minh Tuấn, Chủ tịch Liên minh Blockchain Việt Nam cho hay: Đầu tư vào tiền mã hóa tiềm ẩn nhiều rủi ro, bởi tại Việt Nam, tiền mã hóa chưa có tính pháp lý, chưa có cơ quan quản lý để kiểm soát gian lận, thao túng thị trường, tức là chưa được bảo vệ bởi pháp luật. Nhà đầu tư cần tìm hiểu rất kỹ về công nghệ, phải có kỹ năng sử dụng các loại ví và các khái niệm liên quan tới tiền ảo.
Việc ồ ạt đầu tư vào tiền điện tử, tiền ảo theo thông tin chưa được xác minh hoặc tâm lí đám đông dễ dẫn đến nhiều rủi ro cho người đầu tư. Do pháp luật chưa có quy định rõ ràng về bảo vệ nhà đầu tư trong các giao dịch này, nên những vụ việc, vấn đề phát sinh, tranh chấp liên quan đến các hoạt động giao dịch tiền điện tử, tiền ảo sẽ khó được pháp luật bảo vệ, xử lý.
3. Một số gợi ý về xây dựng và hoàn thiện khung pháp lý về tiền điện tử tại Việt Nam
Để tiếp tục hoàn thiện chính sách và pháp luật về tiền điện tử nói riêng và tài sản số nói chung, Việt Nam có thể tham khảo một số kinh nghiệm từ các quốc gia đã xây dựng và hoàn thiện khung pháp luật đối với tiền điện tử, tài sản số. Hiện nay các nước công nhận tài sản số đang quản lý loại tài sản này thông qua một số biện pháp quản lý sau: (1) chính sách thuế; (2) các tiêu chuẩn về phòng, chống rửa tiền (Anti-money laundering - AML) và chống tài trợ cho khủng bố (Counter-financing terrorist - CFT); (3) chính sách bảo vệ người tiêu dùng; (4) chính sách cấp phép tổ chức cung dịch vụ tài sản số [19]. Nhóm tác giả đưa ra một số gợi ý như sau:
Thứ nhất, để có cở sở xây dựng và hoàn thiện các quy định chi tiết về tài sản số, tiền điện tử và các giao dịch liên quan, trước hết cần xác định tiền điện tử, tiền kỹ thuật số là một loại tài sản và bổ sung các quy định về tài sản số vào Bộ luật Dân sự và các văn bản luật chuyên ngành khác. Trước bối cảnh bùng nổ về công nghệ, việc liệt kê các loại tài sản số sẽ không có khả năng bao quát hết được các loại tài sản, tiền số sẽ hình thành và biến đổi không ngừng trong tương lai. Vì vậy, chúng tôi nghiêng về việc đưa ra định nghĩa về tài sản số dựa trên các đặc tính của loại tài sản này, phân loại tài sản và các quyền sở hữu, giao dịch đối với tài sản này và có thể tham khảo các nguyên tắc của Unidroit năm 2023. Việc xác định rõ bản chất pháp lý của tiền điện tử, tài sản số là cơ sở để hoàn thiện các chính sách và quy định pháp luật về thuế đối với các giao dịch về tài sản này.
Thứ hai, về phòng chống rửa tiền và tài trợ khủng bố: Lực lượng đặc nhiệm tài chính quốc tế (Financial Action Task Force/FATF) đã đưa ra các khuyến nghị nhằm đối phó với rửa tiền và tài trợ khủng bố trong lĩnh vực tài sản ảo, bao gồm yêu cầu các quốc gia áp dụng các biện pháp KYC (Know Your Customer) và giám sát giao dịch [20]. Tại nhiều quốc gia đã ban hành các quy định yêu cầu các sàn giao dịch tài sản ảo phải thực hiện quy trình xác minh danh tính người dùng và giám sát các giao dịch để phòng ngừa rửa tiền và tài trợ khủng bố. Do vậy, Việt Nam cần xây dựng các quy định phòng, chống rửa tiền và tài trợ khủng bố đối với nhà cung cấp dịch vụ tài sản ảo; xây dựng hệ thống giám sát giao dịch đáng ngờ, đồng thời, hợp tác với các tổ chức quốc tế để ngăn chặn các hoạt động rửa tiền xuyên biên giới.
Thứ ba, về bảo vệ người tiêu dùng: cần xây dựng các quy định về bảo mật an toàn như: Quy định các yêu cầu kỹ thuật về an toàn bảo mật đối với trang thiết bị phục vụ phát hành và lưu trữ tài sản số, quy định về quyền sao kê lịch sử thanh toán, quy trình giải quyết tranh chấp, cơ quan có thẩm quyền giải quyết tranh chấp và có chế tài xử lý như: Chế tài xử lý đối với các hành vi vi phạm như tổ chức thực hiện chuyển tiền, thanh toán tiền kỹ thuật số cho những hoạt động bất hợp pháp….
Thứ tư, về cấp phép và quản lý hoạt động của các tổ chức cung ứng tài sản số: Tại Mỹ, các sàn giao dịch tài sản số phải đăng ký với cơ quan quản lý (Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch Mỹ; Ủy ban Giao dịch Hàng hóa Tương lai); tuân thủ các quy định phòng, chống rửa tiền và xác minh danh tính (KYC). Hàn Quốc, Philippines cũng quy định các sàn giao dịch phải có giấy phép hoạt động, báo cáo giao dịch đáng ngờ và bảo đảm tài sản của khách hàng. Theo đó, cần xây dựng và thể chế hóa các biện pháp quản lý hoạt động của các tổ chức cung ứng dịch vụ và phát hành tài sản số, tiền điện tử, trong đó chú trọng xây dựng trách nhiệm của doanh nghiệp trong vấn đề bảo vệ dữ liệu cá nhân của khách hàng và minh bạch về hoạt động tài chính của doanh nghiệp (lưu ý phân định rõ tài sản của khách hàng với tài sản của doanh nghiệp).
Danh mục tài liệu tham khảo
1. Tạp chí Diễn đàn doanh nghiệp (2025), Gấp rút xây dựng khung pháp lý cho tài sản số, https://diendandoanhnghiep.vn/gap-rut-xay-dung-khung-phap-ly-cho-tai-san-so-10150915.html., accessed: 05/3/2025.
2. Trang thông tin điện tử Báo mới (2025), Biết gì về 10 đồng tiền điện tử quyền lực trên thế giới?, https://baomoi.com/biet-gi-ve-10-dong-tien-dien-tu-quyen-luc-tren-the-gioi-c51574652.epi, accessed: 05/3/2025.
3. Nguyễn Thị Cát Tường (2022), “Một số đề xuất pháp lý về tiền kỹ thuật số”, Tạp chí Công thương, số 14.
4. FATF (2014), Virtual Currencies – Key Definitions and Potential AML/CFT Risks.
5. Lê Thị Kim Nhung, Nguyễn Lê Đức (2024), “Quản lý tiền mã hóa ở một số quốc gia – Kinh ngiệm và một số khuyến nghị chính sách đối với Việt Nam”, Tạp chí Ngân hàng, https://tapchinganhang.gov.vn/quan-li-tien-ma-hoa-o-mot-so-quoc-gia-kinh-nghiem-va-mot-so-khuyen-nghi-chinh-sach-doi-voi-viet-nam-11591.html, accessed: 05/3/2025.
6. European Commission, https://finance.ec.europa.eu/consumer-finance-and-payments/payment-services/e-money_en#:~:text=Electronic%20money%20(e%2Dmoney),and%20secure%20e%2Dmoney%20services, accessed 05/3/2025.
7. World Bank, https://digitalfinance.worldbank.org/topics/financial-consumer-protection/e-money, accessed: 04/3/2025.
8. European Central Bank, https://data.ecb.europa.eu/methodology/electronic-money#:~:text=Electronic%20money%20(e%2Dmoney),than%20the%20e%2Dmoney%20issue, accessed: 05/3/2025.
9. Cổng thông tin điện tử Viện chiến lược và chính sách tài chính (2017), Việt Nam không chấp nhận tiền ảo là tiền tệ, https://mof.gov.vn/webcenter/portal/vclvcstc/pages_r/l/chi-tiet-tin?dDocName=MOFUCM110675, accessed: 05/3/2025.
10. Phạm Thị Thái Hà (2021), “Quan điểm quản lý, sử dụng Bitcoin trên thế giới và khuyến nghị cho Việt Nam”, Tạp chí Tài chính, kỳ 2 tháng 6/2021, https://mof.gov.vn/webcenter/portal/vclvcstc/pages_r/l/chi-tiet-tin?dDocName=MOFUCM204677, accessed: 05/3/2025.
11. European Securities and Markets Authority, https://www.esma.europa.eu/esmas-activities/digital-finance-and-innovation/markets-crypto-assets-regulation-mica, accessed: 05/3/2025.
12. Báo Đại biểu nhân dân (2024), Hạ viện Mỹ thông qua dự luật về tiền điện tử, bất chấp những ý kiến trái chiều, https://daibieunhandan.vn/ha-vien-my-thong-qua-du-luat-ve-tien-dien-tu-bat-chap-nhung-y-kien-trai-chieu-post372642.html, accessed: 05/3/2025.
13. Nguyễn Đoan Hùng (2023), “Tiếp cận tài sản số: Nhìn từ kinh nghiệm quốc tế”, Đặc san Toàn cảnh thị trường Ngân hàng 2023.
14. Trang thông tin điện tử của Trung tâm bồi dưỡng đại biểu dân cử, Tổng quan pháp luật về tiền ảo của Singapore, http://tailieu.quochoi.vn:8080/index.php/tai-lieu/chuyen-de-chuyen-sau/item/2948-t-ng-quan-phap-lu-t-v-ti-n-o-c-a-singapore, accessed: 05/3/2025.
15. Ngân hàng Nhà nước, Thông cáo báo chí về bitcoin và các loại tiền ảo tương tự khác ngày 27/02/2014.
16. Chỉ thị 05/CT-TTg ngày 01/03/2025 của Thủ tướng Chính Phủ về các nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm, đột phá thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và đẩy mạnh giải ngân vốn đầu tư công, bảo đảm mục tiêu tăng trưởng cả nước năm 2025 đạt 8% trở lên.
17. Dự thảo Luật Công nghiệp công nghệ số được Quốc hội xem xét tại Chương trình kỳ họp thứ 8, Quốc hội khóa XV, ngày 23/11/2024.
18. Unidroit Principles on Digital Assets and Private Law (2023).
19. Lấp khoảng trống pháp lý, tính phương án thu thuế từ tài sản số, Tạp chí Kinh tế Việt Nam số 35-2024 phát hành ngày 26/08/2024, tr.26-27.
20. FATF, Guidance for a Risk-Based Approach to Virtual Assets and Virtual Asset Service Providers (VASPs), 2021.
theo Luật sư NGUYỄN THANH HÀ, Luật sư HOÀNG THỊ PHƯƠNG LAN, NGUYỄN THỊ HƯƠNG
Công ty Luật TNHH Vietthink - Tạp chí luật sư VN