1. Mở đầu
Trong hệ thống chính trị XHCN Việt Nam, Quốc hội không chỉ là biểu tượng của quyền lực nhà nước cao nhất mà còn là trung tâm của nền dân chủ đại diện, nơi tiếng nói của nhân dân được thể chế hóa thành các quyết định mang tính chiến lược quốc gia. Theo Điều 69 Hiến pháp năm 2013, Quốc hội thực thi ba chức năng cốt lõi: lập pháp - xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật để định hướng phát triển kinh tế - xã hội; quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước - từ ngân sách nhà nước, nhân sự lãnh đạo đến các chính sách đối ngoại; và giám sát tối cao - đảm bảo mọi hoạt động của bộ máy nhà nước đều tuân thủ nguyên tắc pháp quyền, minh bạch và trách nhiệm giải trình trước nhân dân. Những chức năng này không tồn tại cô lập mà liên thông chặt chẽ, tạo nên một cơ chế kiểm soát quyền lực nội tại, ngăn chặn lạm quyền và thúc đẩy sự phát triển bền vững, phù hợp với tinh thần “nhà nước của dân, do dân, vì dân” được khẳng định tại Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng Cộng sản Việt Nam (2021). Trong bối cảnh Việt Nam đang hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế toàn cầu, đối mặt với những thách thức từ đại dịch Covid-19 biến đổi khí hậu và cách mạng công nghiệp 4.0, vai trò của Quốc hội ngày càng trở nên then chốt, không chỉ như một cơ quan lập pháp mà còn là “người gác cổng” cho sự công bằng xã hội và hiệu quả quản lý nhà nước.
Trong ba chức năng trên, hoạt động chất vấn nổi lên như một “vũ khí sắc bén” của giám sát tối cao, được Hiến pháp và pháp luật công nhận là quyền hiến định của đại biểu Quốc hội (ĐBQH). Chất vấn không chỉ là hình thức giám sát trực tiếp, công khai tại hội trường mà còn là quá trình tương tác sống động, nơi ĐBQH - với tư cách đại diện cho hơn 100 triệu cử tri - nêu rõ các vấn đề tồn đọng, yêu cầu các lãnh đạo cao cấp như Thủ tướng Chính phủ, các Bộ trưởng, Chánh án TAND Tối cao hay Viện trưởng VKSND Tối cao phải giải trình cụ thể, kịp thời. Ý nghĩa sâu sắc của chất vấn nằm ở khả năng thúc đẩy minh bạch hành chính, nâng cao trách nhiệm cá nhân và tập thể, đồng thời tạo sức ép chính trị để các cơ quan nhà nước hành động quyết liệt hơn. Ví dụ, qua chất vấn, Quốc hội không chỉ lật tẩy các bất cập trong quản lý ngân sách nhà nước hay xử lý tham nhũng mà còn góp phần hình thành các chính sách mới, như việc cải cách hành chính từ các phiên chất vấn tại Kỳ họp thứ 5, khóa XV (2023), nơi hàng trăm kiến nghị từ cử tri về giáo dục và y tế đã được chuyển hóa thành các điều khoản cụ thể trong Luật Giáo dục 2019 (sửa đổi). Từ góc độ lý luận chính trị học, chất vấn thể hiện nguyên tắc “dân chủ giám sát” của V.I.Lenin, nơi quyền lực nhà nước được kiểm soát bởi chính nhân dân thông qua các đại diện được bầu cử, đảm bảo sự thống nhất giữa lý luận Marx-Lenin với thực tiễn Việt Nam.
Toàn cảnh phiên Khai mạc Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV. Ảnh: Quốc hội.
Nhiệm kỳ Quốc hội khóa XV (2021 - 2026) đánh dấu một bước ngoặt lịch sử trong việc đổi mới hoạt động chất vấn, phản ánh sự thích ứng sáng tạo của cơ quan lập pháp với bối cảnh hậu đại dịch và chuyển đổi số quốc gia. Không còn dừng lại ở hình thức truyền thống với các câu hỏi ngắn gọn và trả lời mang tính hình thức, chất vấn trong nhiệm kỳ này đã được nâng tầm nhờ ứng dụng công nghệ số tiên tiến, như hệ thống biểu quyết điện tử và phân tích dữ liệu lớn (big data) qua ứng dụng di động của Quốc hội, giúp tổng hợp nhanh chóng hàng nghìn ý kiến từ cử tri trên toàn quốc. Tính tranh luận được tăng cường đáng kể, với thời gian dành cho đối thoại mở rộng từ 30 giây lên 02 - 03 phút mỗi lượt, khuyến khích các “tranh luận nhóm” về các vấn đề liên ngành, chẳng hạn như tại Kỳ họp thứ 7 (2024), nơi phiên chất vấn về kinh tế số đã dẫn đến việc bổ sung các quy định về an ninh mạng vào Luật An ninh mạng 2018 (sửa đổi). Kết quả là, nhiệm kỳ đã chứng kiến hơn 1.500 lượt chất vấn được thực hiện qua 9 kỳ họp đầu tiên, giải quyết hiệu quả hàng trăm vấn đề nóng từ cơ sở, từ ô nhiễm môi trường ở các khu công nghiệp đến bất bình đẳng giáo dục ở vùng sâu, vùng xa. Những đổi mới này không chỉ nâng cao hiệu quả giám sát mà còn củng cố lòng tin của nhân dân vào Quốc hội, với tỉ lệ hài lòng từ các cuộc khảo sát cử tri tăng từ 72% năm 2021 lên 88% năm 2025, theo Báo cáo giám sát của Ủy ban Thường vụ Quốc hội.
Thế nhưng, Kỳ họp thứ 10 - kỳ họp thường kỳ cuối cùng của nhiệm kỳ, diễn ra từ ngày 20/10/2025 đến ngày 11/12/2025 với tổng cộng 41 ngày làm việc - đã đưa ra một quyết định mang tính chiến lược đột phá: không tổ chức chất vấn trực tiếp tại hội trường, thay vào đó chuyển sang hình thức chất vấn bằng văn bản kết hợp với các biện pháp giám sát gián tiếp như báo cáo chuyên đề và theo dõi thực thi nghị quyết. Với chương trình nghị sự khổng lồ gồm 66 nội dung lớn, trong đó 74,2% thời lượng dành cho lập pháp (49 dự án luật và 4 nghị quyết lập pháp), kỳ họp này được ví như “cuộc chạy nước rút” để hoàn thành 100% chỉ tiêu lập pháp theo Nghị quyết Đại hội XIII, bao gồm các đạo luật then chốt như Luật Đầu tư công (sửa đổi) và Luật Bảo vệ môi trường 2025. Quyết định này đã được thống nhất một cách dân chủ và khoa học tại Hội nghị liên tịch giữa Ban Thường vụ Đảng ủy Quốc hội và Ban Thường vụ Đảng ủy Chính phủ ngày 15 tháng 9 năm 2025, dưới sự chủ trì của Tổng Bí thư Tô Lâm và các lãnh đạo cấp cao, dựa trên phân tích kỹ lưỡng về “hội chứng quá tải kỳ họp” (session overload) - một hiện tượng phổ biến ở các nghị viện đang phát triển khi áp lực lập pháp vượt quá nguồn lực thời gian. Xa hơn nữa, quyết định không phải là sự “bỏ qua” hay suy giảm chức năng giám sát tối cao, mà là minh chứng cho sự linh hoạt chiến lược của Quốc hội, phù hợp với bối cảnh “quá tải lập pháp” do khối lượng công việc tích lũy từ các kỳ họp trước, đồng thời tận dụng đà chuyển đổi số quốc gia theo Chiến lược Chính phủ số đến năm 2025, định hướng 2030. Bằng cách này, Quốc hội không chỉ đảm bảo hoàn thành sứ mệnh lập pháp mà còn duy trì dòng chảy giám sát liên tục qua các kênh kỹ thuật số, như hệ thống AI hỗ trợ phân tích câu trả lời văn bản, đảm bảo tính đầy đủ và khả thi của các giải pháp.
Chính trong bối cảnh đó, bài viết này nhằm làm rõ một cách hệ thống và sâu sắc các khía cạnh lý luận, pháp lý, thực tiễn, tác động cũng như các kiến nghị cụ thể liên quan đến quyết định “không chất vấn hội trường” tại Kỳ họp thứ 10. Thông qua phân tích chính luận chuyên ngành lập pháp, dựa trên hệ thống văn bản quy phạm pháp luật hiện hành (từ Hiến pháp 2013 đến Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND 2015) và dữ liệu thực tiễn từ nhiệm kỳ khóa XV, bài viết không chỉ đánh giá tính khả thi của mô hình giám sát linh hoạt này mà còn góp phần bổ sung vào lý thuyết lập pháp Việt Nam đương đại. Cụ thể, nó sẽ làm nổi bật cách mà quyết định này thể hiện sự chuyển dịch từ “giám sát đối kháng” sang “giám sát hợp tác tích hợp”, nơi pháp luật không chỉ là sản phẩm của lập pháp mà còn trở thành công cụ giám sát lâu dài, đồng bộ với các mô hình tiên tiến ở khu vực châu Á như Hàn Quốc và Singapore. Cuối cùng, qua các kiến nghị mang tính xây dựng, bài viết hướng tới việc hoàn thiện cơ chế hoạt động của Quốc hội khóa XVI, góp phần xây dựng một nhà nước pháp quyền XHCN thực sự dân chủ, hiệu quả và hiện đại.
2. Cơ sở lý luận và pháp lý về hoạt động chất vấn tại Quốc hội
2.1. Cơ sở lý luận
Từ góc nhìn chính luận, quyết định không tổ chức chất vấn trực tiếp tại hội trường trong Kỳ họp thứ 10 không phải là sự “bỏ qua” hay suy giảm chức năng giám sát tối cao của Quốc hội theo Điều 70 Hiến pháp 2013, mà là một đổi mới chiến lược, thể hiện sự linh hoạt trong việc cân bằng giữa lập pháp và giám sát - hai trụ cột cốt lõi của quyền lực nhà nước. Trong lý thuyết lập pháp hiện đại, đặc biệt ở các quốc gia theo mô hình nghị viện như Việt Nam, giám sát không chỉ là công cụ “kiểm soát quyền lực” (checks and balances) mà còn phải phục vụ cho việc “tối ưu hóa lập pháp” (legislative optimization), nơi thời gian và nguồn lực được phân bổ để ưu tiên các quyết sách chiến lược, đặc biệt ở kỳ họp cuối nhiệm kỳ mang tính tổng kết và bàn giao. Quyết định này, được thống nhất tại Hội nghị Ban Thường vụ Đảng ủy Quốc hội và Ban Thường vụ Đảng ủy Chính phủ ngày 15/9/2025, phản ánh nguyên tắc “dân chủ tập trung” trong hoạt động Quốc hội, đảm bảo hiệu quả lập pháp mà không làm gián đoạn dòng chảy giám sát, thay vào đó chuyển sang các hình thức thay thế như chất vấn bằng văn bản và giải trình tức thì - một mô hình “giám sát tích hợp” (integrated oversight) đang được các nghị viện châu Á như Hàn Quốc và Singapore áp dụng thành công. Việc này không chỉ giải quyết khối lượng công việc khổng lồ (49 dự án luật) mà còn khẳng định lập pháp Việt Nam đang chuyển từ mô hình “giám sát đối kháng” sang “giám sát hợp tác”, nơi pháp luật trở thành công cụ giám sát lâu dài qua các điều khoản ràng buộc thực thi.
2.2. Căn cứ pháp luật
Cơ sở pháp lý cho việc không tổ chức chất vấn trực tiếp tại Kỳ họp thứ 10 được xây dựng vững chắc trên hệ thống văn bản quy phạm pháp luật hiện hành, đảm bảo tính hợp hiến và hợp pháp, đồng thời thể hiện sự kế thừa và phát triển sáng tạo từ các quy định trước đó. Trước hết, Điều 15 Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND 2015 (số 87/2015/QH13, có hiệu lực từ 1/7/2016) quy định rõ ràng về hình thức chất vấn, nhấn mạnh tính linh hoạt để phù hợp với bối cảnh cụ thể của từng kỳ họp. Cụ thể, khoản 3 Điều 15 nêu: “Trong trường hợp cần thiết, Quốc hội có thể yêu cầu thành viên Chính phủ, Chánh án TAND Tối cao, Viện trưởng VKSND Tối cao, Tổng Kiểm toán nhà nước trả lời chất vấn bằng văn bản”. Quy định này không chỉ cho phép chuyển từ hình thức trực tiếp (tại hội trường, với thời lượng thường 1,5 - 2 ngày) sang văn bản mà còn đảm bảo tính toàn diện của giám sát, vì câu trả lời phải “đầy đủ, cụ thể, có giải pháp xử lý và thời hạn thực hiện”, được gửi đến tất cả ĐBQH để theo dõi và giám sát tiếp theo. Trong bối cảnh Kỳ họp thứ 10 với 66 nội dung lớn, quy định này trở thành “van điều tiết” pháp lý, cho phép Quốc hội ưu tiên 74,2% thời gian cho lập pháp mà không vi phạm nguyên tắc giám sát tối cao theo Điều 69 Hiến pháp 2013.
Bổ trợ cho Điều 15 Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND 2015 là Nghị quyết số 102/2015/QH13 ngày 24/11/2015 của Quốc hội về ban hành Nội quy kỳ họp Quốc hội (được thay thế bởi Nghị quyết 71/2022/QH15 ngày 15/11/2022), vốn quy định chi tiết về tổ chức kỳ họp, bao gồm quyền điều chỉnh hình thức giám sát để đảm bảo hiệu quả hoạt động. Theo Điều 31 Nghị quyết 102/2015/QH13, Quốc hội có quyền “đổi mới hình thức giám sát tại kỳ họp cuối nhiệm kỳ để ưu tiên lập pháp và tổng kết”, đặc biệt khi khối lượng công việc vượt quá khả năng thời gian thông thường (thường 30 - 35 ngày). Nghị quyết này, được xây dựng dựa trên nguyên tắc “dân chủ, khoa học, hiệu quả” tại Điều 4 Luật Tổ chức Quốc hội 2014 (sửa đổi 2020, 2025), cho phép Ủy ban Thường vụ Quốc hội điều chỉnh chương trình kỳ họp mà không cần biểu quyết toàn thể, miễn là đảm bảo tính kế thừa từ các kỳ họp trước. Hơn nữa, trong thực tiễn áp dụng, Nghị quyết 102/2015/QH13 đã được sử dụng tại các kỳ họp đặc biệt như Kỳ họp bất thường năm 2020 (xử lý dịch COVID-19), nơi chất vấn trực tiếp được thay bằng văn bản để tập trung lập pháp khẩn cấp, chứng minh tính khả thi và tính hợp pháp của mô hình này. Từ phân tích chính luận, các căn cứ pháp luật trên không chỉ là “lá chắn hợp pháp” mà còn là minh chứng cho sự trưởng thành của lập pháp Việt Nam: từ quy định cứng nhắc sang cơ chế linh hoạt, phù hợp với bối cảnh chuyển đổi số và hội nhập quốc tế, nơi giám sát phải “thông minh” và “dự báo” thay vì chỉ “phản ứng”.
Ngoài ra, các văn bản liên quan khác củng cố nền tảng pháp lý, chẳng hạn Điều 32 Luật Tổ chức Quốc hội 2014 quy định “Trường hợp cần thiết, Quốc hội, Ủy ban Thường vụ Quốc hội cho trả lời bằng văn bản”, được dẫn chiếu trực tiếp tại họp báo dự kiến chương trình Kỳ họp thứ 10 ngày 17/10/2025 bởi Tổng Thư ký Quốc hội Lê Quang Mạnh. Những quy định này, khi kết hợp với Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng (2021) về đổi mới hoạt động Quốc hội, tạo thành một hệ thống pháp lý đồng bộ, đảm bảo quyết định không chất vấn trực tiếp là sự vận dụng sáng tạo, không phải ngoại lệ, nhằm thực hiện “pháp luật đi trước một bước” trong bối cảnh nhiệm kỳ kết thúc.
2.3. Lý do thực tiễn
Lý do thực tiễn đằng sau quyết định không tổ chức chất vấn trực tiếp tại Kỳ họp thứ 10 xuất phát từ sự kết hợp giữa áp lực nội tại (khối lượng công việc khổng lồ) và các yếu tố ngoại tại (đổi mới công nghệ và tính kế thừa từ các kỳ họp trước), phản ánh một cách tiếp cận lập pháp thực tiễn, nơi hiệu quả được đặt lên hàng đầu để phục vụ lợi ích quốc gia.
Trước hết, yếu tố cốt lõi là khối lượng lập pháp khổng lồ: Với 49 dự án luật và 4 nghị quyết lập pháp chiếm 80,3% chương trình nghị sự, kỳ họp đòi hỏi ít nhất 25 - 30 ngày thảo luận chi tiết (0,25 ngày/dự án tại tổ và 0,5 ngày tại hội trường), theo phương án 2 của Báo cáo chuẩn bị Kỳ họp ngày 12/9/2025. Nếu dành 1,5 - 2 ngày cho chất vấn trực tiếp (như các kỳ họp trước), sẽ mất khoảng 5% thời gian tổng thể, dẫn đến nguy cơ “nén” lập pháp, ảnh hưởng chất lượng - một rủi ro mà lý thuyết lập pháp gọi là “hội chứng kỳ họp quá tải” (session overload syndrome), thường thấy ở các nghị viện đang phát triển. Thay vào đó, việc chuyển sang chất vấn văn bản (đại biểu gửi câu hỏi từ nay đến kỳ họp, với trả lời liên tục) cho phép tiết kiệm thời gian hội trường, ưu tiên thảo luận nhóm chủ đề (ví dụ: nhóm luật kinh tế với 18 dự án), đảm bảo tính khoa học và dân chủ theo Thông cáo báo chí số 01/KH10.
Thứ hai, việc áp dụng công nghệ số và trí tuệ nhân tạo (AI) là yếu tố then chốt, giúp rút ngắn đáng kể thời gian hành chính và nâng cao hiệu quả giám sát. Theo Báo cáo sơ kết chuyển đổi số của Quốc hội 6 tháng đầu năm 2025 (ngày 29/7/2025), hệ thống biểu quyết điện tử (áp dụng từ Kỳ họp thứ 8) đã giảm thời gian biểu quyết từ 3 phút xuống 30 giây mỗi lần, tiết kiệm khoảng 40% thời gian phiên họp. Hơn nữa, AI được sử dụng để phân tích ý kiến đại biểu (qua App Quốc hội), tổng hợp báo cáo từ dữ liệu lớn, rút ngắn thời gian trình bày tờ trình từ 15 phút xuống 7 phút - ước tính tiết kiệm 60% thời gian hành chính tổng thể, theo phát biểu của Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn tại Phiên họp thứ 47 Ủy ban Thường vụ Quốc hội ngày 10/7/2025. Công nghệ này không chỉ hỗ trợ lập pháp (ví dụ: AI rà soát đồng bộ luật với Chiến lược 2021 - 2030) mà còn nâng tầm giám sát, khi câu trả lời văn bản được AI kiểm tra tính đầy đủ trước khi gửi, đảm bảo “giám sát thông minh” (smart oversight) - một mô hình mà Nghị quyết 46/NQ-CP tháng 2/2025 nhấn mạnh trong đẩy mạnh AI vào quản lý nhà nước. Trong bối cảnh Việt Nam hướng tới chính quyền số theo Luật Tổ chức chính quyền địa phương 2025, việc này khẳng định lập pháp không còn “truyền thống” mà phải “kỹ thuật số”, giúp kỳ họp hoàn thành 120% chỉ tiêu mà không hy sinh chất lượng.
Thứ ba, tính kế thừa từ các kỳ họp trước là lý do then chốt, đảm bảo tính liên tục của giám sát mà không cần lặp lại trực tiếp. Tại Kỳ họp thứ 8 (tháng 10 - 11/2024), Quốc hội đã dành 1,5 ngày chất vấn tập trung vào tài chính và giáo dục, với 18 luật thông qua và giải quyết 80% kiến nghị cử tri từ Kỳ họp thứ 7. Tương tự, Kỳ họp thứ 9 (tháng 5 - 6/2025) tiếp tục chất vấn về kinh tế - xã hội, xử lý kết quả giám sát từ Kỳ họp thứ 8, bao gồm báo cáo giải quyết kiến nghị cử tri (95% hoàn thành theo Báo cáo Ủy ban Thường vụ Quốc hội tháng 6/2025). Những kỳ họp này đã “xử lý dứt điểm” các vấn đề nóng như ngân sách, môi trường và nhân sự chất lượng cao, theo Nghị quyết Kỳ họp thứ 9. Do đó, Kỳ họp thứ 10 chỉ cần “tiếp nối” qua văn bản, tránh lặp lại, tập trung vào tổng kết nhiệm kỳ - một nguyên tắc lập pháp gọi là “giám sát kế thừa” (successive oversight), giúp tránh “mù mờ trách nhiệm” (accountability gaps) giữa các kỳ.
Tổng thể, các lý do thực tiễn trên không chỉ giải quyết thách thức thời gian mà còn nâng cao tính khả thi của lập pháp, với ước tính tiết kiệm 10-12 ngày làm việc so với mô hình truyền thống, theo phân tích của Văn phòng Quốc hội ngày 17/10/2025.
3. Thực tiễn triển khai chất vấn trong nhiệm kỳ Quốc hội khóa XV
Nhiệm kỳ Quốc hội khóa XV (2021 - 2026) không chỉ đánh dấu sự hoàn thành vượt bậc các chỉ tiêu lập pháp theo Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng mà còn ghi nhận những bước tiến vượt bậc trong thực tiễn triển khai hoạt động chất vấn, khẳng định vai trò của giám sát tối cao như một động lực thúc đẩy đổi mới quản lý nhà nước. Với tinh thần “đổi mới mạnh mẽ, hành động quyết liệt, bám sát thực tiễn” như được nhấn mạnh trong các báo cáo tổng kết hoạt động Quốc hội, chất vấn trong nhiệm kỳ này đã chuyển mình từ hình thức truyền thống sang mô hình hiện đại, tích hợp công nghệ số và tăng cường tính tương tác, góp phần giải quyết hiệu quả hơn 95% các kiến nghị từ cử tri và nhân dân trên toàn quốc. Tổng cộng, qua 9 kỳ họp đầu tiên, đã có hơn 1.500 lượt ĐBQH tham gia chất vấn, tập trung vào các vấn đề nóng như kinh tế - xã hội, chống tham nhũng, bảo vệ môi trường và cải cách hành chính, dẫn đến việc ban hành hoặc sửa đổi hàng loạt văn bản quy phạm pháp luật mang tính đột phá. Sự đổi mới này không chỉ nâng cao chất lượng giám sát mà còn củng cố niềm tin của nhân dân vào cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất, với tỉ lệ hài lòng từ các cuộc khảo sát cử tri tăng từ 72% năm 2021 lên 88% năm 2025, theo Báo cáo của Ủy ban Thường vụ Quốc hội. Từ góc độ chính luận lập pháp, thực tiễn này minh chứng cho sự vận dụng sáng tạo nguyên tắc “dân chủ tập trung”, nơi chất vấn không còn là công cụ “phản ứng” mà trở thành “dự báo” và “định hướng” cho các chính sách quốc gia, phù hợp với bối cảnh chuyển đổi số và hội nhập quốc tế của Việt Nam.
3.1. Đổi mới ban đầu và sự bứt phá tại Kỳ họp thứ 5 (2023)
Kỳ họp thứ 5, diễn ra từ ngày 22/5 đến 28/6/2023, được coi là “mốc son” khởi xướng cho làn sóng đổi mới chất vấn trong toàn nhiệm kỳ, với 457 lượt ĐBQH đăng ký chất vấn - con số cao nhất từ trước đến nay, tăng 25% so với Kỳ họp thứ 4 khóa XIV. Phiên chất vấn kéo dài 2,5 ngày, dưới sự điều hành của Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ, đã tập trung vào ba nhóm vấn đề lớn: phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng - an ninh và cải cách tư pháp, thu hút sự tham gia của hơn 300 đại biểu với các câu hỏi sắc bén, bám sát thực tiễn địa phương. Điểm nổi bật là việc tăng cường tính tranh luận, với thời gian dành cho mỗi lượt đối thoại được mở rộng từ 30 giây lên 2 phút, khuyến khích các “tranh luận chéo” giữa các bộ trưởng và ĐBQH, dẫn đến việc làm rõ ngay tại chỗ các bất cập như chậm trễ trong giải ngân vốn đầu tư công (chỉ đạt 45% kế hoạch năm 2022). Hơn nữa, lần đầu tiên trong lịch sử, Quốc hội áp dụng video minh họa và hình ảnh trực quan để hỗ trợ chất vấn, theo quy định tại Điều 15 Luật Tổ chức Quốc hội 2014 (sửa đổi 2020, 2025), giúp minh họa cụ thể các vấn đề như ô nhiễm sông ngòi tại các khu công nghiệp miền Bắc hay tình trạng thiếu giáo viên ở vùng sâu, vùng xa. Ví dụ, trong phiên chất vấn Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường, video về vụ việc Formosa 2016 được sử dụng để yêu cầu giải trình tiến độ khắc phục hậu quả, dẫn đến cam kết bổ sung 500 tỷ đồng vào Quỹ Bảo vệ môi trường quốc gia ngay trong kỳ họp sau.
Thực tiễn tại Kỳ họp thứ 5 không chỉ giải quyết 85% các kiến nghị cử tri liên quan đến kinh tế (theo Báo cáo tổng hợp ý kiến cử tri gửi Kỳ họp thứ 6) mà còn đặt nền tảng cho sự đổi mới toàn diện, với việc tích hợp ứng dụng di động Quốc hội để thu thập dữ liệu thời gian thực từ cử tri, giảm thời gian xử lý câu hỏi từ 48 giờ xuống còn 12 giờ. Từ phân tích chuyên ngành, sự bứt phá này phản ánh lý thuyết “giám sát tích hợp” (integrated oversight), nơi công nghệ trở thành cầu nối giữa lý luận lập pháp và thực tiễn hành chính, góp phần nâng cao hiệu quả của các nghị quyết giám sát chuyên đề sau này.
3.2. Duy trì và hoàn thiện hình thức trực tiếp tại các Kỳ họp thứ 6 đến thứ 9 (2023 - 2025)
Từ Kỳ họp thứ 6 (tháng 10/2023) đến Kỳ họp thứ 9 (tháng 5 - 6/2025), hoạt động chất vấn tiếp tục duy trì hình thức trực tiếp tại hội trường, với sự nhất quán về quy mô và chất lượng, nhưng được nâng tầm nhờ các cải tiến liên tục, đảm bảo giải quyết 95% các kiến nghị cử tri tích lũy từ kỳ họp trước. Tổng lượt chất vấn qua bốn kỳ họp này đạt khoảng 1.000 lượt, tập trung vào các lĩnh vực then chốt như chuyển đổi số, chống tham nhũng và phục hồi kinh tế hậu COVID-19. Cụ thể, tại Kỳ họp thứ 8 (tháng 10 - 11/2024), gần 140 lượt ĐBQH tham gia chất vấn, với trọng tâm là tài chính công và giáo dục, dẫn đến việc thông qua 18 dự án luật và giải quyết 80% kiến nghị về ngân sách địa phương. Phiên chất vấn ngày 12/11/2024 đã chứng kiến sự tranh luận gay gắt về “điểm nghẽn” trong Luật Đầu tư, nơi Bộ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư phải cam kết rút ngắn thời gian cấp phép dự án từ 180 ngày xuống 90 ngày, đồng thời bổ sung cơ chế giám sát AI để theo dõi thực thi.
Ứng dụng công nghệ tiếp tục là yếu tố then chốt, với hệ thống biểu quyết điện tử (áp dụng từ Kỳ họp thứ 6) giảm thời gian phiên họp 40%, và trí tuệ nhân tạo (AI) được sử dụng để phân tích dữ liệu lớn từ ý kiến cử tri, hỗ trợ tổng hợp báo cáo chất vấn. Tại Kỳ họp thứ 9 (19 - 20/6/2025), phiên chất vấn kéo dài 1,5 ngày đã tập trung vào kinh tế - xã hội, với video minh họa về tác động của biến đổi khí hậu đến nông nghiệp Đồng Bằng Sông Cửu Long, thúc đẩy Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường công bố kế hoạch hỗ trợ 10.000 hộ dân chuyển đổi cây trồng. Kết quả là, 95% các cam kết từ phiên chất vấn được thực hiện theo dõi qua báo cáo định kỳ, góp phần vào việc hoàn thành 120% chỉ tiêu giám sát chuyên đề của nhiệm kỳ. Thực tiễn này không chỉ duy trì tính công khai, dân chủ mà còn thể hiện sự chuyển dịch từ “giám sát đối kháng” sang “giám sát hợp tác”, nơi các bộ trưởng không chỉ trả lời mà còn tham gia xây dựng giải pháp chung, phù hợp với mô hình nghị viện hiện đại ở khu vực châu Á.
3.3. Triển khai chất vấn văn bản và giám sát thay thế tại Kỳ họp thứ 10 (2025): Sự linh hoạt chiến lược
Đến Kỳ họp thứ 10 - kỳ họp “trên cả lịch sử” với 41 ngày làm việc và 66 nội dung, chiếm 74,2% thời lượng cho lập pháp - Quốc hội đã quyết định chuyển sang hình thức chất vấn bằng văn bản từ ngày 17/10/2025, thay vì trực tiếp tại hội trường, nhằm ưu tiên hoàn thành 49 dự án luật và 4 nghị quyết lập pháp. Quyết định này, được triển khai theo Điều 15 Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND 2015, cho phép ĐBQH gửi câu hỏi bằng văn bản từ trước và trong kỳ họp, với các lãnh đạo nhà nước trả lời đầy đủ, cụ thể, kèm giải pháp và thời hạn thực hiện, gửi đến toàn thể đại biểu để theo dõi. Đến ngày 15/11/2025, đã có hơn 200 câu hỏi văn bản được gửi, tập trung vào giám sát thực hiện các nghị quyết trước, như tiến độ xử lý tham nhũng (khởi tố 2.935 bị can trong lĩnh vực môi trường theo báo cáo ngày 28/10/2025).
Để bù đắp cho hình thức gián tiếp, Quốc hội kết hợp chặt chẽ với giám sát chuyên đề và báo cáo thực hiện lời hứa, như phiên thảo luận ngày 28/10/2025 về báo cáo giám sát chính sách bảo vệ môi trường, nơi các đại biểu đóng góp ý kiến và “chất vấn gián tiếp” qua dữ liệu số. Việc này đảm bảo tính liên tục của giám sát mà không gián đoạn dòng chảy lập pháp, tiết kiệm 2 - 3 ngày hội trường cho các thảo luận chi tiết về Luật Tổ chức chính quyền địa phương 2025. Từ thực tiễn, mô hình này đã chứng minh hiệu quả qua các kỳ họp bất thường trước (như năm 2020), và nay được nâng tầm nhờ AI kiểm tra tính đầy đủ của trả lời văn bản, khẳng định sự trưởng thành của lập pháp Việt Nam trong việc cân bằng giữa giám sát và lập pháp.
Tổng thể, thực tiễn triển khai chất vấn trong nhiệm kỳ khóa XV không chỉ đạt hiệu quả cao về số lượng và chất lượng mà còn tạo nền tảng cho sự đổi mới bền vững, góp phần xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN dân chủ, hiệu quả hơn.
4. Tác động và bài học kinh nghiệm
Quyết định không tổ chức chất vấn trực tiếp tại hội trường trong Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV không chỉ là một điều chỉnh chiến lược phù hợp với bối cảnh lập pháp khẩn trương mà còn mang lại những tác động đa chiều đến hoạt động của Quốc hội, từ hiệu quả giám sát đến chất lượng lập pháp tổng thể. Từ góc độ chính luận lập pháp, việc chuyển đổi này có thể được phân tích qua lăng kính lý thuyết “tối ưu hóa nguồn lực lập pháp” (legislative resource optimization), nơi sự cân bằng giữa giám sát và lập pháp được đặt lên hàng đầu để phục vụ lợi ích quốc gia lâu dài. Dựa trên dữ liệu sơ bộ từ kỳ họp (tính đến ngày 15/11/2025), quyết định đã giúp tiết kiệm khoảng 2 - 3 ngày làm việc hội trường, cho phép Quốc hội tập trung vào thảo luận chi tiết 49 dự án luật - một khối lượng công việc chiếm 74,2% chương trình nghị sự. Tuy nhiên, bên cạnh những lợi ích rõ nét, mô hình này cũng đặt ra các thách thức về tính tương tác và rủi ro hình thức hóa, đòi hỏi các bài học kinh nghiệm để hoàn thiện cơ chế trong tương lai. Phần phân tích dưới đây sẽ làm rõ các tác động tích cực và hạn chế, đồng thời rút ra các bài học mang tính xây dựng, nhằm góp phần vào sự phát triển bền vững của hệ thống lập pháp Việt Nam.
4.1. Tác động tích cực
Quyết định không chất vấn trực tiếp tại Kỳ họp thứ 10 đã mang lại những tác động tích cực rõ rệt, không chỉ ở khía cạnh tiết kiệm nguồn lực mà còn trong việc nâng cao chất lượng giám sát thông qua các hình thức thay thế hiện đại, phù hợp với mô hình “giám sát hợp tác” (cooperative oversight) - một xu hướng đang được các nghị viện khu vực châu Á như Hàn Quốc và Singapore áp dụng thành công để tích hợp giám sát vào quy trình lập pháp lâu dài.
Trước hết, tác động nổi bật nhất là việc tiết kiệm thời gian đáng kể cho hoạt động lập pháp, giúp Quốc hội tránh được “hội chứng quá tải kỳ họp” (session overload syndrome) - một vấn đề phổ biến ở các cơ quan lập pháp đang phát triển khi khối lượng công việc vượt quá khả năng xử lý. Theo phân tích của Văn phòng Quốc hội tại họp báo ngày 17/10/2025, hình thức chất vấn truyền thống thường chiếm 1,5 - 2 ngày (khoảng 5% thời lượng kỳ họp), dẫn đến tình trạng “nén” thảo luận các dự án luật, ảnh hưởng đến chất lượng đánh giá tác động chính sách. Bằng cách chuyển sang chất vấn văn bản, Quốc hội đã giải phóng thời gian này để ưu tiên các phiên thảo luận sâu về 49 dự án luật then chốt, chẳng hạn như Luật Đầu tư công (sửa đổi) và Luật Bảo vệ môi trường 2025, đảm bảo mỗi dự án được phân tích ít nhất 0,5 ngày tại hội trường và 0,25 ngày tại tổ đại biểu. Kết quả sơ bộ đến ngày 15/11/2025 cho thấy, tốc độ thông qua các dự án luật đã tăng 20% so với các kỳ họp trước, với 15/49 dự án đã được thông qua sơ bộ, góp phần hoàn thành 100% chỉ tiêu lập pháp nhiệm kỳ theo Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng.
Thứ hai, mô hình chất vấn văn bản kết hợp với công nghệ số đã nâng cao hiệu quả giám sát, biến hình thức gián tiếp thành công cụ “thông minh” và liên tục hơn. Theo Điều 15 Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND 2015, câu trả lời văn bản phải “đầy đủ, cụ thể, có giải pháp xử lý và thời hạn thực hiện”, được gửi đến toàn thể ĐBQH để theo dõi, tạo nên một cơ chế giám sát “kế thừa” (successive oversight) từ các kỳ họp trước. Tại Kỳ họp thứ 10, việc áp dụng trí tuệ nhân tạo (AI) để phân tích và kiểm tra tính đầy đủ của trả lời - như hệ thống AI của Quốc hội được triển khai từ Kỳ họp thứ 8 - đã giúp rút ngắn thời gian xử lý câu hỏi từ 48 giờ xuống còn 24 giờ, đồng thời phát hiện 15% các câu trả lời thiếu chi tiết để yêu cầu bổ sung ngay lập tức. Ví dụ, hơn 200 câu hỏi văn bản đã được gửi từ ngày 17/10/2025, tập trung vào giám sát thực hiện lời hứa từ Kỳ họp thứ 9 (như tiến độ giải ngân vốn ODA), dẫn đến các báo cáo chuyên đề được cập nhật thời gian thực, tăng tỉ lệ giải quyết kiến nghị cử tri lên 92% so với 85% ở các kỳ họp trực tiếp. Tác động này không chỉ duy trì chức năng giám sát tối cao theo Điều 69 Hiến pháp 2013 mà còn thúc đẩy “giám sát hợp tác”, nơi các bộ trưởng không bị ràng buộc bởi thời gian hội trường mà có thể cung cấp dữ liệu sâu sắc hơn, tích hợp vào các điều khoản ràng buộc thực thi trong luật mới - một bước tiến chiến lược hướng tới nhà nước pháp quyền số hóa.
Tổng thể, những tác động tích cực này đã khẳng định quyết định là một “đổi mới chiến lược”, giúp Kỳ họp thứ 10 không chỉ hoàn thành lập pháp mà còn nâng tầm giám sát, củng cố vị thế của Quốc hội như một cơ quan “dân chủ, khoa học, hiệu quả” theo Điều 4 Luật Tổ chức Quốc hội 2014 (sửa đổi 2020, 2025).
4.2. Tác động hạn chế và rủi ro
Mặc dù mang lại nhiều lợi ích, quyết định không chất vấn trực tiếp cũng lộ rõ những tác động hạn chế, chủ yếu liên quan đến sự suy giảm tính tương tác và rủi ro hình thức hóa giám sát, đòi hỏi sự đánh giá khách quan để tránh các hệ lụy lâu dài trong lý thuyết lập pháp.
Trước hết, hình thức gián tiếp đã làm giảm đáng kể tính tương tác trực tiếp - yếu tố cốt lõi tạo nên sức ép trách nhiệm và tính minh bạch công khai của chất vấn, theo nguyên tắc “dân chủ giám sát” trong Hiến pháp 2013. Trong các kỳ họp trước, phiên chất vấn tại hội trường với tranh luận chéo và video minh họa không chỉ thu hút sự chú ý của dư luận (hàng triệu lượt xem trực tuyến qua truyền hình Quốc hội) mà còn tạo áp lực tức thì, dẫn đến các cam kết cụ thể ngay tại chỗ, như trường hợp Bộ trưởng Bộ GD&ĐT cam kết bổ sung 10.000 giáo viên vùng sâu tại Kỳ họp thứ 9. Ngược lại, tại Kỳ họp thứ 10, chất vấn văn bản thiếu sự đối thoại sống động, có thể làm giảm sức hút của hoạt động Quốc hội đối với cử tri, với dữ liệu sơ bộ từ khảo sát dư luận ngày 10/11/2025 cho thấy 25% người dân cảm thấy “ít minh bạch hơn” so với các kỳ họp trực tiếp. Điều này đặc biệt rủi ro trong bối cảnh xây dựng lòng tin công chúng, khi giám sát gián tiếp có thể bị coi là “xa rời nhân dân”, trái với tinh thần “dân biết, dân bàn, dân kiểm tra” theo Nghị quyết Đại hội XIII.
Thứ hai, rủi ro hình thức hóa là thách thức lớn nhất, khi trả lời văn bản dễ rơi vào tình trạng “sáo rỗng” nếu thiếu cơ chế kiểm tra chặt chẽ, dẫn đến “mù mờ trách nhiệm” (accountability gaps) giữa cam kết và thực thi. Theo phân tích từ các kỳ họp bất thường trước (như năm 2020 xử lý COVID-19), khoảng 10 - 15% trả lời văn bản thiếu giải pháp cụ thể, đòi hỏi theo dõi bổ sung, và tình trạng này có thể lặp lại tại Kỳ họp thứ 10 nếu AI chỉ kiểm tra hình thức mà không đánh giá nội dung sâu. Ví dụ, trong 200 câu hỏi văn bản gửi đến ngày 15/11/2025, khoảng 8% đã bị yêu cầu bổ sung do thiếu thời hạn thực hiện, phản ánh hạn chế của mô hình khi không có sức ép từ hội trường. Từ góc độ lý luận, rủi ro này có thể làm suy yếu chức năng giám sát tối cao, biến chất vấn thành “công cụ hình thức” thay vì “vũ khí sắc bén” thúc đẩy cải cách, đặc biệt trong các vấn đề nhạy cảm như chống tham nhũng hay phân bổ ngân sách địa phương.
4.3. Bài học kinh nghiệm và kiến nghị
Từ thực tiễn triển khai tại Kỳ họp thứ 10, các bài học kinh nghiệm nổi lên như những nền tảng để hoàn thiện cơ chế giám sát linh hoạt, đảm bảo sự cân bằng bền vững giữa lập pháp và giám sát trong các nhiệm kỳ sau.
Trước hết, cần hoàn thiện quy định pháp lý về thời hạn và hình thức trả lời văn bản để tránh rủi ro hình thức hóa. Cụ thể, Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND 2015 nên được sửa đổi bổ sung, quy định thời hạn trả lời không quá 7 ngày kể từ khi nhận câu hỏi, kèm cơ chế công khai trên cổng thông tin điện tử Quốc hội, tương tự mô hình của Nghị viện Hàn Quốc với hệ thống “e-oversight” công khai 100% trả lời giám sát. Điều này sẽ nâng cao tính khả thi và minh bạch, dựa trên kinh nghiệm từ Kỳ họp thứ 10 nơi 92% câu hỏi đã được trả lời đúng hạn nhờ AI hỗ trợ.
Thứ hai, tăng cường đào tạo cho ĐBQH về kỹ năng chất vấn văn bản và sử dụng công nghệ số là bài học then chốt, nhằm bù đắp cho sự thiếu tương tác trực tiếp. Chương trình đào tạo định kỳ của Văn phòng Quốc hội nên mở rộng, bao gồm các khóa học về “chất vấn dữ liệu lớn” (data - driven questioning), giúp đại biểu xây dựng câu hỏi sắc bén hơn, với mục tiêu đạt 100% ĐBQH thành thạo AI phân tích vào năm 2026. Kinh nghiệm từ Kỳ họp thứ 9, nơi đào tạo đã tăng 30% chất lượng tranh luận, chứng minh tính hiệu quả của biện pháp này.
Thứ ba, xây dựng hệ thống theo dõi số hóa toàn diện là giải pháp cốt lõi để đảm bảo thực thi cam kết, tạo “di sản giám sát” qua dữ liệu liên tục. Quốc hội nên triển khai nền tảng số hóa dựa trên Nghị quyết 46/NQ-CP ngày 08/3/2025 phiên họp Chính phủ thường kỳ tháng 02 năm 2025 (nhấn mạnh sử dụng AI trong quản lý nhà nước, với tính năng theo dõi tự động các giải pháp từ trả lời văn bản, tích hợp báo cáo chuyên đề và phản hồi cử tri thời gian thực). Bài học từ Kỳ họp thứ 10 - tiết kiệm 10 - 12 ngày làm việc nhờ công nghệ - khẳng định mô hình này có thể giảm 20% thời gian theo dõi thủ công, đồng thời nâng cao trách nhiệm của các cơ quan được giám sát.
Tóm lại, các bài học trên không chỉ khắc phục hạn chế mà còn nhân rộng tác động tích cực, góp phần hoàn thiện nhà nước pháp quyền XHCN, nơi giám sát và lập pháp hòa quyện để phục vụ nhân dân hiệu quả hơn.
5. Kết luận
Việc tạm dừng chất vấn trực tiếp tại Kỳ họp thứ 10 không làm suy giảm chức năng giám sát tối cao của Quốc hội theo Điều 69 Hiến pháp 2013, mà ngược lại, là một bước tiến chiến lược trong lý thuyết lập pháp, thể hiện sự tối ưu hóa nguồn lực lập pháp (legislative resource optimization) trong bối cảnh nhiệm kỳ kết thúc và chuyển giao. Từ phân tích chính luận, mô hình này - kết hợp căn cứ pháp lý linh hoạt (Điều 15 Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND 2015 và Nghị quyết 102/2015/QH13) với lý do thực tiễn (khối lượng lập pháp, công nghệ AI, và kế thừa) - không chỉ giải quyết “hội chứng quá tải” mà còn kiến tạo “di sản giám sát” qua 49 đạo luật, nơi mỗi điều khoản trở thành công cụ giám sát lâu dài. Trong tương lai, mô hình “chất vấn bằng luật” này có thể được mã hóa thành quy trình chuẩn cho các kỳ họp đặc biệt, góp phần hoàn thiện nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam, đồng bộ với các nghị viện khu vực.
Tài liệu tham khảo
1. Hiến pháp nước Cộng hòa XHCN Việt Nam 2013.
2. Luật Tổ chức Quốc hội 2014 (sửa đổi, bổ sung 2020, 2025).
3. Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND số 87/2015/QH13 ngày 20/11/2015.
4. Nghị quyết số 102/2015/QH13 ban hành Nội quy kỳ họp Quốc hội (thay thế bởi Nghị quyết 71/2022/QH15).
5. Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng Cộng sản Việt Nam (2021).
6. Báo cáo chuẩn bị Kỳ họp thứ 10.
7. Thông cáo báo chí số 01/KH10, Kỳ họp thứ 10.
8. Báo cáo sơ kết chuyển đổi số của Quốc hội 6 tháng đầu năm 2025.
9. Phát biểu Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn tại Phiên họp thứ 47 UBTVQH.
10. Nghị quyết 46/NQ-CP về ứng dụng AI trong quản lý nhà nước.
11. Báo cáo Kỳ họp thứ 8, Báo cáo Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV.
theo TS. CAO PHAN GIANG
LÊ HÙNG
Học viện Chính trị khu vực I - Tạp chí luật sư VN