Trong bối cảnh mô hình chính quyền địa phương 2 cấp vừa được vận hành, việc giữ hay bỏ quy định này chính là câu chuyện về cách thức thực thi dân chủ ở cơ sở.

Tăng thêm sức mạnh giám sát cho HĐND

Các đại biểu HĐND được bầu ở một hoặc nhiều đơn vị bầu cử hợp thành Tổ đại biểu HĐND. Tổ đại biểu chính là nơi tập hợp, phân công các đại biểu theo đơn vị bầu cử để thực hiện hoạt động TXCT, giám sát, theo dõi giải quyết kiến nghị; khi không tổ chức cấp huyện - cấp trung gian trong mô hình chính quyền địa phương - vai trò của Tổ đại biểu HĐND ở cấp xã càng trở nên quan trọng. Chính Tổ đại biểu là “địa chỉ” gần nhất, sát nhất để cử tri gửi gắm tiếng nói, phản ánh những vấn đề nhỏ nhưng thiết thực trong đời sống hàng ngày.

Thực tiễn hơn 3 tháng sau khi mô hình chính quyền địa phương 2 cấp được vận hành cho thấy, nhiều địa phương cấp xã đã linh hoạt tái lập và vận hành Tổ đại biểu HĐND theo hướng gần dân, sâu sát địa bàn. Các cuộc tiếp xúc, gặp gỡ cử tri, khảo sát vấn đề cử tri theo nhóm lĩnh vực, khu vực cụm dân cư của Tổ đại biểu HĐND trở nên thực chất hơn; kiến nghị, phản ánh được tiếp nhận nhanh, phản hồi cũng rõ ràng, minh bạch hơn; đại biểu gắn trách nhiệm với địa bàn, với cử tri mình đại diện; đây chính là nền tảng để việc liên hệ với cử tri, hoạt động giám sát của cơ quan dân cử trở nên sống động, gần gũi và có tác động thiết thực.

Nếu Điều 37 sửa theo hướng loại bỏ thẩm quyền giám sát của Tổ đại biểu, hệ quả trước tiên sẽ là sự “đứt gãy” mạch giám sát từ cơ sở; không có thẩm quyền, Tổ đại biểu sẽ chỉ còn là một “địa chỉ tiếp xúc cử tri” mang tính hình thức và sẽ khó phát huy vai trò, trách nhiệm của đại biểu. Kiến nghị của dân sẽ khó được theo dõi đến cùng, việc giải quyết kéo dài, vòng phản hồi chậm lại. Khi đó, một trong những thiết chế bảo đảm tính đại diện gần dân nhất của HĐND sẽ bị vô hiệu hóa một cách không cần thiết.

Thực tế nhiều nhiệm kỳ trước đã cho thấy: nếu không có kênh giám sát của Tổ đại biểu, các kiến nghị của cử tri rất dễ “rơi rụng” giữa các tầng nấc chuyển tải; việc đùn đẩy trách nhiệm, chậm giải quyết hoặc trả lời chung chung cũng vì thế mà gia tăng. Cử tri gửi kiến nghị cho đại biểu - đại biểu gửi lên Thường trực HĐND - nhưng không có một cơ chế giám sát tại chỗ để theo đến cùng, để kiểm chứng việc thực hiện; và cuối cùng, lòng tin của người dân sẽ giảm đi chính từ những chuyện tưởng nhỏ.

Theo ông Phan Đình Thắng - đại biểu HĐND phường Bắc Hồng Lĩnh, Hà Tĩnh, từ nhiệm kỳ 2016 - 2021 đến nhiệm kỳ 2021 - 2026, khi đang áp dụng Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015 thì ở cấp xã bỏ đi việc thành lập các Tổ đại biểu; ở địa phương khá lúng túng khi tổ chức hoạt động cho đại biểu HĐND, rất khó để phát huy vai trò của đại biểu HĐND, trong TXCT đã khó, trong giám sát lại càng khó hơn.

Vì vậy, khi vận hành mô hình chính quyền địa phương 2 cấp, việc tái lập Tổ đại biểu HĐND chúng tôi đã kỳ vọng HĐND sẽ mạnh hơn, hiệu quả hơn bởi có một tổ chức để tập hợp và định hướng cụ thể hoạt động cho đại biểu theo khu vực bầu cử được hình thành, nhất là trong giám sát, theo dõi việc giải quyết ý kiến, kiến nghị của cử tri; giám sát việc chấp hành Hiến pháp và pháp luật trên địa bàn, để từ đó, Tổ sẽ có các ý kiến thảo luận, tranh luận và chất vấn sắc nét, cụ thể, sâu sắc từ thực tiễn và được đóng góp từ trí tuệ tập thể của cả Tổ.

“Trong khi cấp xã đã rộng hơn trước đây mấy lần, nếu biết phát huy quyền năng giám sát của Tổ đại biểu thì không chỉ được lợi cho dân mà còn tăng thêm sức mạnh cho HĐND, Thường trực HĐND và các ban của HĐND” - đại biểu nhấn mạnh.

Giữ lại để “mạnh hơn”

Góp ý giữ nguyên Điều 37 không đồng nghĩa với việc “bảo thủ”, giữ nguyên mọi bất cập như trước; chính thực tiễn vận hành những tháng đầu cũng chỉ ra rằng, để Tổ đại biểu HĐND thực sự phát huy vai trò, pháp luật cần quy định rõ ràng, cụ thể hơn về thẩm quyền giám sát và cơ chế vận hành.

Trước hết, Tổ đại biểu HĐND cần có quyền yêu cầu cơ quan, đơn vị liên quan cung cấp thông tin, hồ sơ, tài liệu liên quan đến nội dung giám sát trong phạm vi được phân công; quyền yêu cầu giải trình trực tiếp khi cần thiết và quyền kiến nghị Thường trực HĐND đưa các vấn đề trọng yếu vào chương trình giám sát chính thức hoặc kỳ họp. Cùng với đó, cần có quy trình rõ về cách Tổ đại biểu tiến hành giám sát: thông báo trước nội dung, lập biên bản, kết luận, theo dõi kết quả giải quyết và phản hồi cử tri. Đây là điểm nhiều địa phương hiện còn lúng túng, dẫn đến hoạt động giám sát của Tổ chưa thực sự mạnh.

Thực tiễn đặt ra yêu cầu phải có chế độ bảo đảm điều kiện hoạt động: phụ cấp, kinh phí đi lại, phương tiện, hạ tầng công nghệ thông tin phục vụ việc tổng hợp và theo dõi kiến nghị. Không thể yêu cầu Tổ đại biểu “làm tốt” mà thiếu cơ chế bảo đảm tương xứng; cuối cùng, cần có cơ chế phối hợp với Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội để thống nhất đầu mối tổng hợp kiến nghị của cử tri, tránh tình trạng mạnh ai nấy làm, kiến nghị trùng lặp, không rõ trách nhiệm.