1. Nhận diện về liêm chính

Theo Từ điển Tiếng Việt về mặt từ nguyên, liêm chính là một từ Hán Việt bao gồm từ Liêm và Chính, trong đó “liêm” có nghĩa là “không tham lam, trong sạch”, “chính” là “ ngay thẳng, đúng đắn, trái với tà”, “liêm chính” là “trong sạch và ngay thẳng”.

Theo Barbara Killinger quan niệm: “Tính liêm chính là một sự lựa chọn cá nhân, một sự cam kết không thỏa hiệp và nhất quán để tôn vinh các giá trị và nguyên tắc về luân lý, đạo đức, tinh thần, thẩm mĩ”.

Tổ chức Minh bạch Quốc tế (TI) đưa ra khái niệm liêm chính, theo đó liêm chính là “hành vi và hành động, phù hợp với các nguyên tắc và chuẩn mực đạo đức và luân lý được các cá nhân cũng như các tổ chức chấp nhận…, tạo ra rào cản đối với tham nhũng”.

Trong xã hội phương Đông luôn rất coi trọng liêm, chính, cho rằng cùng với cần, kiệm, thì liêm, chính là những phẩm chất tối cần thiết để con người – được – thực sự – là người. Khổng Tử cho rằng: “người mà không liêm, không phải là người”; Mạnh Tử cũng cho rằng liêm là quan trọng: “Ai cũng tham lợi, thì nước sẽ nguy”(6). Về chính, Khổng Tử đề xướng học thuyết Chính danh, cho rằng mọi cư xử, hành động và lời nói của người quân tử (chân chính) đều phải phù hợp với danh nghĩa và cương vị của mình, còn Kinh Dịch thì đề cao đức “chính”, cho rằng đạo lý trong thiên hạ tóm gọn chỉ trong hai chữ “trung” và “chính”.

Theo quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh, “Liêm” là “trong sạch, không tham lam”, “luôn tôn trọng giữ gìn của công và của dân”, “không xâm phạm một đồng xu, hạt thóc của nhà nước, của nhân dân”, không “tham tiền của, tham địa vị, tham danh tiếng...”. Người có đức “Liêm” là tự trọng, biết phải trái, đúng sai và hổ thẹn khi trót làm điều xấu; biết tự răn mình để tránh điều xấu, để tâm trí luôn trong sáng. Không có đức “Liêm” thì con người sẽ bị tha hóa trầm trọng về nhân cách. Người có đức “Chính” là người ngay thẳng, công tâm, luôn dũng cảm đứng lên đấu tranh để bảo vệ lẽ phải; hành động quang minh chính đại, trong lòng không có chút tư lợi nào. “Một người phải Cần, Kiệm, Liêm, nhưng phải Chính mới là người hoàn toàn”.

Với những quan niệm, mặc dù có những cách tiếp cận khác nhau nhưng có nhận diện cơ bản về liêm chính là các hành vi ứng xử hoặc hoạt động của các cá nhân, tổ chức có liên quan dựa trên chuẩn mực đạo đức và tuân thủ pháp luật, bảo đảm sự trung thực, ngay thẳng và không vụ lợi.

Đặt trong phạm vi hoạt động công vụ có thể hiểu liêm chính trong hoạt động công vụ là các hành vi ứng xử hoặc hoạt động của các cá nhân, tổ chức có liên quan dựa trên chuẩn mực đạo đức và tuân thủ pháp luật trong thực thi công vụ, bảo đảm sự trung thực, ngay thẳng và không vụ lợi.

Hệ thống các quy định pháp luật và chuẩn mực đạo đức đó bao gồm những chuẩn mực về hành vi ứng xử trong công vụ được coi là đúng đắn và lên án đối với các hành vi, hành động đi ngược với tiêu chuẩn về liêm chính.

2. Vai trò của liêm chính trong quá trình hình thành đạo đức công vụ

Hoạt động công vụ là những hoạt động mang tính quyền lực nhà nước do các chủ thể được Nhà nước ủy quyền thực hiện theo quy định của pháp luật, nhằm thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước, phục vụ lợi ích của Nhà nước, nhân dân và xã hội. Đạo đức công vụ chính là những chuẩn mực nghề công vụ khi thực thi công chức phải tuyệt đối chấp hành. Do quan niệm công vụ phải là một nghề nên đạo đức công vụ cũng là một dạng đạo đức nghề nghiệp. Tuy nhiên đạo đức nghề nghiệp do các hiệp hội nghề nghiệp quy định, còn đạo đức nghề công vụ do đặc trưng gắn liền với quyền lực nhà nước nên nó phải do pháp luật nhà nước quy định và công chức có nghĩa vụ phải bắt buộc chấp hành.

Có thể hiểu đạo đức công vụ là những tiêu chí, chuẩn mực đạo đức trong thực thi công vụ, khi thực thi công vụ, cán bộ, công chức phải tuyệt đối chấp hành. Đạo đức công vụ bao gồm hệ thống các nguyên tắc, quy tắc hành vi, ứng xử trong công vụ, nhằm điều chỉnh thái độ, hành vi, cách ứng xử, chức trách, bổn phận, nghĩa vụ của cán bộ, công chức trong hoạt động công vụ và những người được uỷ quyền thực thi công vụ.

Với tư cách là một loại đạo đức nghề nghiệp, quá trình hình thành đạo đức công vụ gắn với hoạt động thực thi công vụ và đội ngũ cán bộ, công chức là người thực thi công vụ chủ đạo.

Quá trình hình thành đạo đức công vụ của công chức có thể chia thành ba giai đoạn.

Giai đoạn tự phát:

Quá trình hình thành đạo đức công vụ cũng giống như quá trình hình thành đạo đức nói chung. Đó là một quá trình từ nhận thức, ý thức đến tư duy hành động và cuối cùng được chuẩn hóa thành quy tắc, quy chế và pháp luật của nhà nước của đối tượng cán bộ, công chức.

Tuy nhiên, trong quá trình này Nhà nước không phải là chủ thể duy nhất xem xét, nhận định và đưa ra các giá trị của công vụ mà Nhân dân cũng có vị trí quan trọng và trong trong xu hướng dân chủ hóa đòi hỏi phải thiết lập và vươn đến những giá trị mới. Nhân dân ngày càng trở nên yếu tố quan trọng để giám sát các hành vi ứng xử của công chức có vươn đến giá trị cốt lõi mà công dân mong muốn hay không.

Giai đoạn pháp luật hóa, bắt buộc tuân thủ:

Trào lưu chung của tất cả các nước trên thế giới là phải pháp luật hóa những giá trị cốt lõi của công vụ (pháp luật về công vụ) và pháp luật hóa những quy tắc, chuẩn mực giá trị đạo đức và hành vi ứng xử của công chức.

Nhiều nước ban hành “chuẩn mực đạo đức công vụ” dưới hình thức là “chuẩn mực- code”, nhưng có tính pháp lý cao của một văn bản pháp luật. Điều đó có nghĩa là “giá trị đạo đức” mang tính cưỡng bức thực hiện hơn là “tự nguyện, cam kết”. Đó cũng là giai đoạn cần thiết khi mà cách thực thi công việc của nhà nước do công chức thực hiện có nhiều nét đặc trưng.

Giai đoạn tự giác:

Quá trình hình thành đạo đức công vụ là một quá trình phát triển nhận thức từ tự phát (đạo đức cá nhân, đạo đức xã hội) đến thể chế hóa thành pháp luật của nhà nước và cuối cùng phải nâng lên theo chuẩn mực đạo đức mang tính tự giác.

Giai đoạn tự giác là mục tiêu cuối cùng mà mỗi nền công vụ hướng đến. Qua đó có thể kiểm soát mọi hoạt động của công chức bằng công cụ pháp luật. Nếu thiếu tự giác, công chức sẽ “thiên vị, lợi ích riêng trên nền tảng công vụ” và khó có thể phát hiện

Ba giai đoạn phát triển của hình thành đạo đức công vụ có ý nghĩa khác nhau đích cuối cùng là tự giác trong việc thực hiện các hành vi đạo đức mang ý nghĩa đặc trưng cho công vụ. Đây cũng là điều mà nhiều nước trên thế giới phân đấu hướng đến.

“Đạo đức công vụ” là những giá trị đạo đức, nguyên tắc, chuẩn mực pháp lý quy định hành vi, thái độ, ứng xử của người công chức khi thi hành công vụ. Trong đạo đức công vụ, liêm chính là giá trị đầu bảng, cốt lõi, bởi một nền công vụ liêm chính sẽ bảo đảm tính hiệu quả của hoạt động công vụ, góp phần chống tham nhũng, thúc đẩy sự phát triển của đất nước và mang lại niềm tin của người dân vào chế độ. Mặt khác, do công chức là nghề dễ có cơ hội trục lợi cá nhân, tham nhũng nên liêm chính công vụ là vấn đề đã được đặt ra từ lâu.

Trong giai đoạn tự phát để hình thành các chuẩn mực trước hết cần phải “liêm chính hóa” đội ngũ cán bộ, công chức. Công vụ là một nghề đặc biệt, liêm chính là giá trị đầu bảng, nhưng đặc tính đó phải được tạo dựng bằng các phẩm chất tốt đẹp của đội ngũ cán bộ, công chức. Đó là sự tận tâm, tận lực, “quang minh, chính đại” khi thi hành công vụ; có ý thức bảo vệ, tiết kiệm tài sản công; không tham nhũng, không lợi dụng quyền lực công để tư lợi; là tinh thần “dĩ công vi thượng”, hết lòng, hết sức vì lợi ích hợp pháp, chính đáng của nhân dân. 

Trong giai đoạn pháp luật hóa, chúng ta cần xây dựng chuẩn mực về liêm chính được chia thành nhiều cấp độ, có thể phân chia làm 03 cấp độ chủ yếu gồm: các nguyên tắc chung, chuẩn mực chung và chuẩn mực cụ thể. Trong đó, nguyên tắc chung là những quy tắc mang tính chất chỉ đạo, định hướng. Chuẩn mực chung điều chỉnh hành vi của tất cả cán bộ, công chức và thường bao gồm các nội dung: chuẩn mực về thực hiện đúng, đầy đủ nhiệm vụ, quyền hạn được giao; chuẩn mực trong việc sử dụng tài sản công, chuẩn mực về trách nhiệm phòng ngừa xung đột lợi ích; chuẩn mực trong các mối quan hệ với đồng nghiệp, với công chúng… Chuẩn mực cụ thể hướng tới từng nhóm cán bộ, công chức trong từng cơ quan, tổ chức và thường gắn với những đặc điểm về nghề nghiệp của công chức. Đồng thời với việc quy định những việc phải làm, nhiều quốc gia trên thế giới còn lựa chọn cách quy định rõ những hành vi bị coi là vi phạm liêm chính, cung với các biện pháp trừng phạt hành vi vi phạm các chuẩn mực này.

Trong mỗi giai đoạn của quá trình hình thành đạo đức công vụ, liêm chính luôn có vai trò trung tâm, mang tính định hướng góp phần định hình các chuẩn mực đạo đức gắn với hoạt động công vụ. Qua đó vừa hình thành các chuẩn mực về đạo đức công vụ, đông thời cũng là nhân tố thúc đẩy sự tuân thủ và thực hiện các chuẩn mực về đạo đức công vụ khác.

3. Một số kiến nghị

Thứ nhất, nâng cao nhận thức về liêm chính và đạo đức công vụ. Trước hết cần phải tuyên truyền, nâng cao nhận thức chung của cán bộ, công chức, viên chức đặc biệt là những cán bộ, công chức, viên chức có chức vụ quản lý, về liêm chính trong hoạt động công vụ, giúp cán bộ, công chức, viên chức hiểu rõ về khái niệm liêm chính, nhận thức về ý nghĩa, vai trò của liêm chính trong hoạt động công vụ, đạo đức công vụ, những giá trị và chuẩn mực phải tuân thủ, ý thức trách nhiệm của mỗi người về xây dựng và thực hiện liêm chính gắn với việc hình thành đạo đức công vụ.

Thứ hai, tăng cường công tác giáo dục đạo đức công vụ cho đội ngũ cán bộ, công chức. Về nguyên tắc, cán bộ, công chức luôn phải đủ đức, đủ tài, nhưng đức phải là gốc. Trong đó, đạo đức, liêm chính chủ yếu là do sự tự rèn luyện, tu dưỡng vì vậy đòi hỏi sự nỗ lực học tập, rèn luyện không ngừng của đội ngũ cán bộ, công chức. Mặt khác, công tác giáo dục phải đi đôi với sự cảnh báo để cán bộ, công chức hiểu rằng: Nếu giữ được đức liêm, chính, họ không chỉ mang lại lợi ích cho nhân dân, cho đất nước mà chính họ cũng được hưởng lợi ích lâu bền; ngược lại, nếu làm việc gì phi pháp và bị bại lộ, họ không chỉ mất hết danh dự mà của cải phi nghĩa cũng không được hưởng.

Thứ ba, nhà nước cần tập trung nguồn lực cần thiết trong việc tổ chức thực hiện các quy định của pháp luật về liêm chính trong đạo đức công vụ. Bên cạnh nỗ lực và quyết tâm thực hiện liêm chính trong đạo đức công vụ, cũng cần có các sự đảm bảo từ các nguồn lực cần thiết bao gồm cả nguồn lực vật chất, con người ..

Bên cạnh đó, cần phải nhanh chóng “số hóa” nền công vụ, xây dựng chính phủ điện tử để nâng cao tính minh bạch trong hoạt động của Chính phủ, giảm thiểu sự sách nhiễu của cán bộ, công chức. Hình thành tiêu chuẩn về liêm chính trong đạo đức công vụ trong môi trường “số”.

Thứ tư, xây dựng và hoàn thiện cơ chế kiểm soát quyền lực. Quyền lực được thể hiện bằng các quyết định do người nắm giữ quyền lực ban hành. Thực tế cho thấy, quyền lực không được kiểm soát tất yếu sẽ dẫn tới lạm quyền, lộng quyền, chuyên quyền. Phải tiếp tục hoàn thiện hệ thống luật pháp sao cho chặt chẽ, đồng bộ, không còn kẽ hở cho người xấu trục lợi. Đặc biệt, cần có đạo luật riêng về đạo đức công vụ, đạo đức công chức bởi các quy định về vấn đề này hiện đang nằm rải rác trong các luật khác nhau và chưa có sự thống nhất, chưa thật sự đầy đủ.

Kết luận

Đạo đức công vụ có ý nghĩa quan trọng trong quá trình xây dựng và hoàn thiện nền công vụ quốc gia, trong đó tiêu chuẩn về liêm chính có ý nghĩa sâu sắc. Việc lấy liêm chính làm chuẩn mực đạo đức công vụ vừa kết nối các giá trị truyền thống vào đương đại của nền hành chính, vừa đảm bảo sự đòi hỏi sự tận tâm, tận lực của đội ngũ cán bộ, công chức trong quá trình thực hiện hoạt động công vụ hiện nay ở Việt Nam.

Tài liệu tham khảo

1. Nguyễn Như Ý (1998). Đại từ điển tiếng Việt. H. NXB Văn hóa thông tin, 1998, tr. 1018, 367, 1018.

2. Killinger, Barbara. Integrity: Doing the Right Thing for the Right Reason. McGill-Queen’s University Press, 2010, p. 12.

3. Tài liệu hướng dẫn Ngôn ngữ đơn giản của Tổ chức Minh bạch Quốc tế, 2009. (Dẫn theo Báo cáo “Liêm chính trong thanh niên Việt Nam: Khảo sát thí điểm của tổ chức Minh bạch quốc tế” năm 2014).

4. Hồ Chí Minh. Toàn tập. Tập 10. H. NXB Chính trị quốc gia, 2000, tr. 127, 129, 130, 640.

5. Về chữ “chính” trong cụm từ “cần”, “kiệm”, “liêm”, “chính”. http://www.xaydungdang.org.vn, đăng ngày 16/7/2007

6 Học viện Hành chính Quốc gia, Giáo trình “Đạo đức công vụ”, NXB Lao động 2012, tr 143, 144, 245, 269.

7.  https://thuvienphapluat.vn/van-ban/lao-dong-tien-luong/Sac-lenh-76-SL-ban-hanh-Quy-che-Cong-chuc-36567.aspx

theo ThS. LÊ NGỌC HƯNG

Học viện Hành chính và Quản trị công - Tạp chí luật sư VN

http://lsvn.vn/liem-chinh-trong-qua-trinh-hinh-thanh-dao-duc-cong-vu-a165688.html