Quy định pháp luật hiện hành về các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự
Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự được quy định tại Điều 51 Bộ luật Hình sự (BLHS) 2015 được quy định cụ thể như sau:
Điều 51. Các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự
1. Các tình tiết sau đây là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự:
a) Người phạm tội đã ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại của tội phạm;
b) Người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục
hậu quả;
c) Phạm tội trong trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng;
d) Phạm tội trong trường hợp vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết;
đ) Phạm tội trong trường hợp vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội;
e) Phạm tội trong trường hợp bị kích động về tinh thần do hành vi trái pháp luật của nạn nhân gây ra;
g) Phạm tội vì hoàn cảnh đặc biệt khó khăn mà không phải do mình tự gây ra;
h) Phạm tội nhưng chưa gây thiệt hại hoặc gây thiệt hại không lớn;
i) Phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng;
k) Phạm tội vì bị người khác đe dọa hoặc cưỡng bức;
l) Phạm tội trong trường hợp bị hạn chế khả năng nhận thức mà không phải do lỗi của mình gây ra;
m) Phạm tội do lạc hậu;
n) Người phạm tội là phụ nữ có thai;
o) Người phạm tội là người đủ 70 tuổi trở lên;
p) Người phạm tội là người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng;
q) Người phạm tội là người có bệnh bị hạn chế khả năng nhận thức hoặc khả
năng điều khiển hành vi của mình;
r) Người phạm tội tự thú;
s) Người phạm tội thành khẩn khai báo, ăn năn hối cải;
t) Người phạm tội tích cực hợp tác với cơ quan có trách nhiệm trong việc phát
hiện tội phạm hoặc trong quá trình giải quyết vụ án;
u) Người phạm tội đã lập công chuộc tội;
v) Người phạm tội là người có thành tích xuất sắc trong sản xuất, chiến đấu,
học tập hoặc công tác;
x) Người phạm tội là người có công với cách mạng hoặc là cha, mẹ, vợ, chồng, con của liệt sĩ.
2. Khi quyết định hình phạt, Tòa án có thể coi đầu thú hoặc tình tiết khác là tình tiết giảm nhẹ, nhưng phải ghi rõ lý do giảm nhẹ trong bản án.
3. Các tình tiết giảm nhẹ đã được Bộ luật này quy định là dấu hiệu định tội hoặc định khung thì không được coi là tình tiết giảm nhẹ trong khi quyết định hình phạt.
Một số bất cập trong quy định và thực tiễn áp dụng
Qua thực tiễn áp dụng thì một số quy định tại Điều 51 BLHS 2015 còn tồn tại bất cập, hạn chế nhất định như:
Điều 51 BLHS năm 2015 quy định chưa rõ ràng, gây khó khăn cho việc áp dụng pháp luật
Tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự quy định tại điểm s khoản 1 Điều 51 BLHS 2015: “Người phạm tội thành khẩn khai báo hoặc ăn năn hối cải”, đối với tình tiết này được ghép từ hai tình tiết lại đó là “Người phạm tội thành khẩn khai báo” và “Người phạm tội ăn năn hối cải”. Trong quy định dùng liên từ “hoặc” để diễn tả, có nghĩa là nếu người phạm tội chỉ thành khẩn khai báo cũng có thể áp dụng tình tiết này, hoặc là người phạm tội chỉ ăn năn hối cải cũng có thể áp dụng tình tiết này, hoặc người phạm tội thành khẩn khai báo và ăn năn hối cải cũng có thể áp dụng tình tiết này.
Ảnh minh họa. Nguồn: internet.
Tuy nhiên, trong thực tiễn xét xử, mức độ thành khẩn hay sự ăn năn của từng bị cáo có thể khác nhau đáng kể. Việc đánh đồng những người vừa thành khẩn khai báo vừa ăn năn hối cải với những người chỉ có một trong hai biểu hiện là chưa đảm bảo nguyên tắc công bằng trong xét xử.
Danh mục tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự còn thiếu tính bao quát
Mặc dù, khoản 1 Điều 51 BLHS 2015 đã liệt kê 22 tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, điều chỉnh cơ bản nhất các tình tiết để áp dụng có lợi cho người phạm tội khi quyết định hình phạt. Nhưng không phải với 22 tình tiết đó là đã điều chỉnh toàn diện mọi trường hợp. Xem xét các tình tiết khác, nhận thấy có một số tình tiết có thể quy định thành tình tiết giảm nhẹ cụ thể trong khoản 1 Điều 51 BLHS 2015.
Cụ thể, đối với trường hợp người phạm tội là thương binh, hiện chưa được quy định riêng, dù thực tế cho thấy nhiều thương binh có quá trình cống hiến đặc biệt, không thể đồng nhất với tình tiết “có thành tích xuất sắc”, có nhiều thương binh thuộc trường hợp có thành tích xuất sắc trong chiến đấu hoặc trong công tác nhưng cũng có người là thương minh nhưng họ lại tiếp tục lập thành tích xuất sắc khác trong chiến đấu công tác, do đó theo tác giả tình tiết này có thể quy định trong khoản 1 Điều 51 BLHS 2015.
Trường hợp bị hại hoặc đại diện hợp pháp của bị hại nguyện vọng xin giảm nhẹ hoặc xin miễn hình phạt cho người phạm tội đối với trường hợp gây thiệt hại về sức khỏe hoặc gây thiệt hại về tài sản chưa được luật hóa như một tình tiết độc lập, cũng cần xem xét bổ sung vào khoản 1 Điều 51 BLHS 2015. Vì khi bị hại hoặc đại diện hợp pháp của bị hại xác định xin giảm nhẹ hoặc xin miễn hình phạt cho người phạm tội là khi đó người phạm tội đã có những biểu hiện tích cực làm cho bị hại hoặc đại diện hợp pháp của bị hại nhận thấy rõ ràng người phạm tội đã thật sự ăn năn, hối cải và không cần thiết buộc phải chịu hình phạt hoặc chỉ cần hình phạt nhẹ cũng đảm bảo được tính công minh của pháp luật. Khi đó, tính nguy hiểm cho xã hội của người phạm tội không còn hoặc đã giảm đến mức đáng kể và không cần phải áp dụng hình phạt nghiêm khắc đối với họ.
Kiến nghị hoàn thiện quy định các tình tiết giảm nhẹ trong pháp luật Hình sự Việt Nam
Một là, điểm s, v khoản 1 Điều 51 BLHS 2015 “Người phạm tội thành khẩn khai báo hoặc ăn năn hối cải” và “Người phạm tội là người có thành tích xuất sắc trong sản xuất, chiến đấu, học tập hoặc công tác” cần tách ra thành các tình tiết riêng biệt để đảm bảo được sự phù hợp khi người phạm tội có đồng thời nhiều tình tiết khác nhau thuộc hai nhóm tình tiết này. Việc tách riêng này còn giúp cơ quan Tòa án thuận tiện trong việc đánh giá các tình tiết giảm nhẹ cụ thể và công bằng hơn trong từng vụ án.
Hai là, cần bổ sung thêm hai tình tiết giảm nhẹ vào khoản 1 Điều 51 BLHS đó là “Người phạm tội là thương binh” nhằm ghi nhận công lao của những người đã hy sinh cho đất nước và “Bị hại hoặc đại diện hợp pháp của bị hại xin giảm nhẹ hoặc xin miễn hình phạt cho người phạm tội” phản ánh sự khoan dung, nhân đạo trước thái độ khắc phục tích cực của người phạm tội.
Ba là, cần có các văn bản quy phạm pháp luật cụ thể để hướng dẫn tiêu chí xác định cụ thể đối với các tình tiết giảm nhẹ chưa được quy định rõ ràng nhằm tạo khung pháp lý vững chắc cho việc áp dụng các tình tiết này, cụ thể:
- Điểm m khoản 1 Điều 51 BLHS 2015 “Phạm tội do lạc hậu” thì cần có quy định rõ ràng về nguyên nhân và điều kiện để xác định một người là phạm tội do lạc hậu, trong đó, nguyên nhân của nhận thức lạc hậu phải là hoàn cảnh khách quan, thiếu điều kiện tiếp cận tri thức… chứ không áp dụng cho những người cố ý không học hỏi, có điều kiện để tiếp thu những tiến bộ xã hội nhưng bảo thủ không tiếp thu những đối tượng này cần thiết phải nghiêm trị theo đúng quy định của pháp luật.
- Điểm h khoản 1 Điều 51 BLHS 2015 “Phạm tội nhưng chưa gây thiệt hại hoặc gây thiệt hại không lớn” thì cần có hướng dẫn về việc xác định thiệt hại không lớn cần dựa vào mức độ thiệt hại xảy ra trên thực tế cho người bị thiệt hại và cho xã hội (cả thiệt hại vật chất, thể chất, tinh thần), các quy định cụ thể của từng loại tội phạm, tính chất mức độ nguy hiểm của tội phạm trong từng trường hợp cụ thể. Riêng thiệt hại về tinh thần thì nên hạn chế áp dụng tình tiết giảm nhẹ tại điểm h khoản 1 Điều 51 BLHS 2015 và chỉ áp dụng tình tiết giảm nhẹ này khi thiệt hại đó không ảnh hưởng đến hoạt động, sinh hoạt bình thường của người bị thiệt hại. Việc xác định thiệt xảy ra không lớn không phụ thuộc vào loại tội mà người phạm tội vi phạm, không phụ thuộc đó là tội phạm cấu thành vật chất hay cấu thành hình thức, mà có thể chỉ ít nhiều phụ thuộc vào tính chất của tội phạm là nghiêm trọng, rất nghiêm trọng hay đặc biệt nghiêm trọng thôi.
Việc hoàn thiện quy định về tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự là yêu cầu cấp thiết trong bối cảnh cải cách tư pháp hiện nay, Những bất cập trong cách hiểu và vận dụng các tình tiết giảm nhẹ không chỉ ảnh hưởng đến công tác xét xử mà còn tác động trực tiếp đến quyền lợi hợp pháp của người phạm tội. Do đó, pháp luật hình sự cần sửa đổi, bổ sung và hướng dẫn cụ thể hơn nhằm đảm bảo tính minh bạch, thống nhất và công bằng trong thực tiễn áp dụng.
theo HOÀNG VĂN TƯỞNG - HOÀNG THÙY LINH
Tòa án Quân sự Quân khu 7 - Tạp chí luật sư VN